محصولات نباتی بالخصوص گندم درتولیدات زراعتی کشورما مقام خا ص راداراه بوده وغذاعمده مردم ماراتشکیل میدهد برای اینکه محصول مهم بقدرکافی وباکیفیت عالی تولید گردد باید نباتات گند م تامرحله پخته شدن مراحل نموی عادی راطی نماید. ازجمله خصوصیات عادی گندم ایستاده ماندن ساقه میباشد. تحت این حالت فعا لیت عادی غذا سازی راانجام داده تشکیل وپرشدن دانه ها تکمیل گردد .واضح وهویدااست که با آبیاری کافی واستعما ل مقا د یر بلند کود کیمیا وی طو یل شدن سا قها در گندم تحریک گردیده وبته نبات متذکره را متمایل به چپه شد ن مینما ید چپه شد ن گند م
باا لخصوص درسـال های که بارندگی زیاد ووزش باد ها ی تـند صورت گیرد بشتر متصور است .دراثرچپه شدن گندم شرایط غذا سازی نبات فوق العاده خرا ب گردیده ومواد حشک ضروری درفی واحد ساحه کمتر ساخته میشود
از سوی دیگرزمینه مصاب شدن نبا تات چپه شد ه به امراض نباتی بیشترمساعد میگردد . برعلاوه جمع اوری گندم توسط ماشین کمپا ین به مشکل روبرو گردید . وهنگام جمع اوری زایعات زیاد رادرحاصل رخ میدهد .
بااحـــترام
محمدهارون حیدری
گندم یکی ازغله جا ت مهم جها ن بشما رآمد ه است و سالانه به پیما نه زیاد در نقا ت مختلف جهان کشت میگرد د .مما لک تولید کنند ه گند م در جهان عبارت انداز اتحا د شوروی-امریکا-چین-کانادا-استرآلیا- المان غربی وغیره.تولید گندم مطا بق احصا یه های که دراین اواخرازطریق کونسلــــــل
بین الملی گندم تخمین گردیده است قرارذیل میبا شد. درسال «1973-1974»
کشوراتحا د شوروی باتولید «109» میلون تن به درجه اول-امریکا باتولیــــد «46»میلون تن به درجه دوهم وچین با تولید«27»میلون تن به درجه سوم قرارگرفته است.
گندم از جمله غلات بسیار
مهم وارذنده بشمار میرود .که تقریبآ«20%»کالوری
انرژی مورد ضرورت وجود انسانها توسط آن تأمین میگرد د.ودرقدم اول غذای انسانهاراگندم راتشکیل میدهدبیش از«53»مملکت دنیابه پیمانه وســیع
جهت خوراکه بذرمیگردد.ودارای انواع واقسام مختلف میباشد.که به مقاصــد
مختلف ازآن استفاده بعمل میاید ازجمله یکی گندم که به قصدساختن نان که دارای«28»کروموزم میباشد.ودیگرآن که دارای«14»کروموزوم میباشد بـه
منظورمکرونی –آش-کیک وکلچه ازآن استفا ده میگرد د.ود رافغا نستان«2,35»میلون هکتارزمین بطوآبی وللمی تحت بزگندم قرارمیگیردبه این منظورازمجموع ساحه تحت بزر»1,3«میلون هکتار زمین گندم آبی و«1,05»میلون هکتار زمین گندم للمی میباشد.قراراحصایه سا ل-1363-حاصل مجموعی ساحه آبی وللمی کشورسا لانه به مقدار«3,819»میلون تن
میرسد.
گندم ازجمله نباتی است که حتا د ردوره های ما قبل التاریخ شنا خته شده است وایـن موضوع به اثر تحقیقا ت که بعد آ صورت گرفته ثا بت گردیده است.وفعلآ هم ماده خیلی مهم به شما ر میرود.
6700 سال قبل دانها ی کا ر بن شده گندم که از جر مو(یک قریه است د ر شرق عراق مو قیعت دارد بد ست آمده ا ست) علما به این عقید ه است که گند م 10 -15 هزار سا ل قبل د ر جها ن کشت شد ه است این نوع گند م monococum - triticum میباشد
واو یلوف vavilov یک عالم روسی بود ه ود ر زمینه تحقیقا ت زیادی را انجام داده است .او میگوید تعداد انواع گندم که در جها نوجود دارد به تعداد بشتر آن در افغا نستا ن ومنشعه نوع گندم triticum- compactum این نوع گندم بشتر از 50 نوع ورایتی دارد .خوشبختا نه این نبا تات د ر هر نوع خاک و هوا معتدل زرعه شد ه میتوا ند ونیز د راراظی متصل ابحار ود ر« 300- 3000m » بلند از سطح بحر نتیجه مید هد
خوشه گندم برروئی حتمی نازک ومیان خلی گندم سنگینی میکند ولی این سنگینی باوجودبادوباران نمیتواند آنهاراچپه کند وبه هر طرف که خم شدنددوباره راست میشوند اماساقه که خم شد ونتوانست دوباره بایشته وچارحالت خوابیدگی شده است خوابیدگی مزرعه را خراب میکند ومحصول آنرا پائین می آورد.
ومنظره جالب ودیدنی گندم رابرهم میزند بدین وسیله هزارتن گندم سالانه درجهان به اثر آن تلف میشود خوابیدگی گندم بی تعادل بدوصورت مختلف ظاهر میشود.
بعدازیک زمشتان بارانی گندم اگردرخاکهای القلی سبزشود پس ازمدنی زرد میشود زیرادراین حالت از نور آفتاب بیش ازنایتروجن زمین نمی تواند استفاده کند یعنی قندهاکارعادی نبات گندم رامختل میکند وآنرامسموم میسازد چون نمیتواند بروی یک مزرعه بزرگ گندم ازتابش آفتاب جلوگیری کرد پس راه نجات گندم ازخوابیدگی افزایش کودهای نایتروجن داردرزمین است درمودرگندم که منده است نمی توان مانند قوانین کمیاوی عمل کرد تعنی برای آن همیشه خاصیت های نسبتاً ثابت عرض کرد حتی انواع مختلف گندم که ازیک جنس اند ازنظراحتیاجات به نایتروجن ونورباهم فرق کلی دارند بعضی ازانواع آن باید درنود نایتروجن کافی رشد کند وحالانکه عده میتواند کمال رشد ونموئی خود رابه حداقل نورتآمین نمایند . این بسته گی به عادت وسازش دارد که گندم با آب وهوای مختلف پیداکرده است.
ازروئی تابش آفتاب هرمحل باید نوع خاص ازگندم رااززمین بیگرد ولی باوجودهمه اینها باید یاداودشد که گندم نمیتواند باشرایط نامساعد سازش کند به ماهات که روشی عده زیادی ازورایتی های گندم درنقاط مختلف جهان بعمل آمده این نتیجه حاصل شده است که باانتخات جنس خوب نمی توان همیشه ازحطر خوابیدگی جلو گیری نمود . چه بسیاردیده شده که گندم برای یک ناحیه معین متوسط است .
ولی همین گندم برای ناحیه دیگرهمکار است . مثال عادی اینکه یک نوع انگور دریک تاکستان بسیار مرغوب بوده وحالانکه اگرآنرابکنیم ودرتاکستان دیگری غرص نمائیم شاید آن مشخصات ممتاز رانداشته باشد با درنظر گرفتن غرض جغرافیائی وتآمین نایتروجن مورد نیازمیتوان این خاصیت دارد گندم تثبیبت کرد تا بتواند ازانرژی آفتاب حداکثر استفاده کند بااستفاده ازنورآفتاب میتوان محصول گندم رابلند بورد زیرا درچنین شرایظ قنده به مقدار قابل ملاحظه افزایش خواهد یافت یک نیازمندی هنوزهست وآن احتیاج به نایتروجن است وآنرابه افزودن کود لازم به پای نبات میتوان رفع نمود .
وهمچنان درمقطع عرضانی ساحه گندم انساج مشابه به حلقه
Schleran chyma به مشاهد ه میرسد این انساج به قدر کافی محکم ویلاستیکی هستند که ساقه گندم رااستحکام نگهمیدارد. قسمت تحتانی internodes یا بندها غلاق برگ تیغه برگ احاطه میکند که این امر نیزساقه گندم رااستحکام می بخشد باز هم درتحت شرایط بادهای شدید آبیاری زیاد حاضلخیزی خاک نبات گندم چپه میشود باعث تقلیل حاصل وچملکی دانه گردیده وجمع آوری ماشین رادچار مشکلات می سازد . گندم تیرماهی که ساقه طویل دارد نسبت به انواع گندم بهاری بشتر چپه میشود وعللی اساسی خوابیدگی گندم نه رسیدن نورکافی به internodes
تحتانی ساقه حجرات طویل گردیده ودیوارحجروی شان نازکتر میگردد .به این ترتیب بندها ضعیف تحتانی کتله نمونبات را که بالای زمین قراردارد استوارنگهداشته نتوانسته نبات چپه میگردد. درصورت چپه شدن قبل ازنمایان شدن خوشه ها امکان استقامت دوباره ساقه ممکن است ولی اگراین عملیه بعد ازظاهر شدن خوشه ها تا هد صورت گیرد ساقه ها استقامت اولی شان رابدست آورده نمیتواند وبصورت خلص علت اساسی خوابیدگی گندم عبارتند از .
1- کمی مقدار موادخشک.
2- ارتفاع ساقه وبزرگی برگ.
3- زیادبودن مقدارنایتروجن.
4- امرض سرخی ها .
5- حشرات ومگس ها.
6- آبیاری زیاد.
7- بادهای شدید .
هرگاه قارج مانند(Cercos polare) به ساقه گندم حمله کند یاتکثیرارثی ساقه به یک ساحه نسبتاً وسیع انتشارمیابد وبافت های ساقه رافاسید می سازد .طوریکه ساقه مقاومت خودراازدست میدهد ودراثرباد یااولین باران همه ساقه ها ازبین میرود .اماخوابیدگی ساقه های سالم ازنوع خوابیدگی میخانیکی است .
خوابیدگی میخانیکی به سه نوع است
الف – خوابیده گی ریشه ای
ب - خوابــــیدگی ساقه ای
ج - خوابـــیدگی خوشه ای
این نوع خوابیدگی دروقت رسیدن گندم دیده میشود . گندم درین حالت درای ساختمان محکم بوده وفشاربادوباران مامستقیماً به ریشه انتقال میدهد . وساقه ازبیخ میخوابد این نوع خوابیده گی درجبه زارها که خاک مقدار زیاد رطوبت داشته باشد دیده میشود .
خوابیده گی ریشه ای ازضعف ریشه ناشی میشود . گسترش واستحکام ریشه تااندازه زیادی ارثی است وانتخاب جنس بمینر(جنس های اصلاح شده ) که ریشه های فرعی بشترومحکم ترداشته باشد میتوان این نگرانی رارفع نمود .
امامهم ترازین وجودتعادل بین قندها ونایتروجن است سالم است به همان اندازه که قندها ونایتروجن درتغذیه نباتات هایزاهمیت است به همان اندازه عدم توازن بین آن دونتایج مهم دارد .
A- هرگاه نبات فاقد نایتروجن باشد قندها به منزله زیر است وموجب زردشدن نبات می گردد. قند ها ونایتروجن برنموی همه تاثیردارد.
B- اگرفراوان باشد عمل رشدبشتر است وقندهای محرک این رشد عامل خوابیده گی نیست اگرنایتزوجن دراپتداً بطورفراوان به دسترس نبات باشد ریشه های نبات ضعیف وناتوان خواهید شد ودرمعرض طوفان وباران شدید نمی تواند مقاومت کند.یعنی اگرتابش آفتاب کم باشد قندهای لازم برای نایتروجن که جذب شده کافی نخواهید بود . تاریشه محکم گردد. ساقه که مرکززخیره قندهابرای ریشه است ازین نظرمتغیر خواهد شد .
این وضع دراوایل رشدگندم پیش می اید بعضی ساقه های جوان مقاومت کافی ندارند .
باران شدید وطوفان میتواند آن هارابخواباند زیراساقه ضعیف گندم قادرنیست وزش بادراتاپای ساقه منتقل کند نقطه حساس برای خم شدن بین بیدهااست زیرااین قسمت ساقه فوق العاده ضعیف بوده وتنها محافظ بنام (غلاف) آن رانگهمیدارد .
علل خوابیده گی ساقه ئی اگرچه بسیارمتعدد است ولی پیش ازحمله آن رامربوط به عدم تعادل قندها ونایتروجن میدانند مخصوصاً وقتی که این نسبتً بسیارضعیف باشد. ساقه گندم وقتی می تواند محکم باشد که اولاً فاصله بندها درمابین تنه ساقه گندم کم شده ثانیاً قسمت انتهائی ساقه دارای انشعابات زیادی نیاشد وبرگ ها آب کمتراذخیره کند بنا برین اگرمزارع گندم ازتابش آفتاب محروم بماند یادرمعرض نایتروجن فراوانی قرارگیرد .رشد بین بندهای گندم طولانی شده است . وحالانکه درحقیقت به علت نیوان قند ها نبات استحکام زیادی ندارد .
اینکه گفته میشود نایتروجن اضافی موجب سریع وضعیف شدن نبات است . به این معنی است که ریشه ها با جذب نایتروجن فراوان نموئی راآغازمیکند که پشتوانه ندارد . وبه زودی به علت بی پایه گی یعنی (فقدان قندها) متوقف میشود .آنچه باقی می ماند گسترش کم مقاومت وانشعابات ضعیف آن است .طولانی بودن دوره جوانی گندم راازوی نیست وزنی نبات تروخشک میتوان فهمید . این اخلاف درگندم هابشتر است که نایتروجن فراوان داشته ودرسایه روئیده باشد قند کم داشته باشد هرقدرساقه درازترباشد ازاستحکام آن کاسته می شود.
این نوع خوابیده گی نادرست وفقط انحنائی آن درمحل گره یابند گندم است درمناطق خشک این نوع خوابیده گی دیده نشده است چندین طوفان متوالی بانزول برخی برای گندم که مشغول دانه سخت کردن است میتواند این حالت راپیش آورد . این نوع خوابیدگی درمناطق مانند هزاره جات که دارای فصل نموئی کوتاه است به مشاهد ه میرسد.
برای ازدیاد تولید گندم لازم است تاازفی واحد مزرعه گندم حاصل بلند باکیفیت بدست آید . یکی ازعوامل که باعث کاهش حاصل گندم تیرماهی وخرابی کیفیت آن میگردد چپه شدن گندم های قدبلند می باشد .
موثرین طریقه جلوگیری ازچپه شدن گندم استعمال مواد کمیاوی ازجمله ( Cholorcholine chloraid و Composane ) می باشد .که سبب جلوگیری ازبلند رفتن بیش ازحد قدنبات می گردد تحقیقات برسی شده است درزمینه نشان مید هد که مناسب ترین وقت استعمال این موادکمیاوی بالای گندم تیرماهی آن زمان است که گندم درختم مرحله تشکیل ساحه های قدیمی قرارداشته باشد .
طوری که درتحقیقات برسی شده است به اثباط رسیده است که استعمال (Cholorcholine chloraid یا Composane) بطورمخلوط بالای گندم تیرماهی استعمال شوند ازیکسومقابل چپه شدن به حداعضمی بلند برده وازسوی دیگرافزایش قابل ملاحظه رادرحاصل بعمل می آورد.
تحقیقات انجام شده به پیمانه کافی وانمود میسازد برای جلوگیری ازچپه شدن استفاده ازمواد کمیاوی بطی کننده نموی ساقه خیلی موثراست .این مواد کمیاوی شامل مرکبات مختلف بوده که ازدرازشدن بیش ازحد ساقه نبات جلوگیری بعمل می آورند اگرچه میخانیکیت تاثیر این مادکمیاوی تافعلاً برحدکافی مطالعه شده است .اماباآن هم واضع است که این مرکبات ازترکیب اکسیجن وجبرلین ها محرکین نمودرنبات هستند جلوگیری می نمایند .
موادکمیاوی متذکره طولید شدن میانه بند ها راکاهش داده وبدین وسیله ثبات ساقه رامقابل چپه شدن افزایش مید هند .
برای اینکه کارکنان بخش اگرانومی بالخصوص متخصصین گندم درمورد استعمال وتاثیرات مرکبات بطی کننده نموآگاهی بشترحاصل نماید درین اثرازنتایج تحقیقات علمی متعدد دررابطه به غرض استعمال وتاثیرات مرکبات متذکره بحث به عمل آمده است .
اپتداء استعمال مرکبات فوق الذکربطورجداگانه وبعداً استعمال مخلوط هردومرکب منذکره وتاثیرات آن هابالای مقاومت ساقه ومقدار حاصل گندم تیرماهی مطالعه شده است .
مرکب خالص این ماده کمیاوی که نشکل های سبید رنگ بوده ودرآب خوب حل میشود موثرترین ومروجترین طریقه استعما ل آن عبلرت ازاستقاده محلول آبی آن درمزرعه غلات میباشد . معلمله نمودن تخمهای بزری گندم بااین ماده ازکشت مقاومت نبات رامتقابل چپه شدن بلند نمی برد زیرا Cholor cloraid cholin
صرف بالای همان حجرات انساج وعضویت ها تاثیر مینماید . که از لحاظ فزنولوژیکی تحالت نموئی فعال وسریع قرارداشته باشند . درحالیکه معامله نمودن تخمهای بزری با این ماده زمانی صورت میگرد که انساج(meristematic) نطفه تخم گندم تیرماهی به حا لت استراحت قرارمیداشته باشد.
.
تجارب نشان داده است که معامله نمودن تخم گندم قبل ازبزربا ccc باعث تاگره که ازآن ساقه های جانبی به میان می آیند به اندازه 0.2-0.5 سانتی متر عمیق تر نسبت به حالت عادی تشکیل شده ودرنتیجه مقا ومت نبات مقابل سرما بلند میرود .
CCC اساسآ بالای انساج meristematic نقاط نموئی نباتات تاثیر مینماید چون طویل شدن حجرات میانه بندهای تحتانی درختم مرحله تشکیل ماختهای ضرعی رخ میدهد بناً این ماده باید دراین مرحله نموئی بالای نباتات استعمال شود.
(ccc) نه تنها ازچپه شدم گندم جلوگیری بعمل میاودر. بلکه مقاومت نبات رامقابل سرما،خشکی ، نمکیات،محیط های تیزابی وقلوی ومقابل آفات بسر برده ومصرف آب راکاهش میدهد .تحت تاثیرسی سی سی ساختمان نبات گندم بطورقابل ملاحظه تغیرمیابد انساج میخانیکی شدیدآ انکشاف یافته تعداد بندی افزایش یافته وطول حجرات کاحش میابد که منجر به کوتاهی وضخیم شدن ساقه میگردد. اندازهکاحش درطول میانه بندهای مختلف متفاوت بوده واساساً مربوط میگرددبه مرحله استعمال مرکب کمیاوی CCC)) باید یادآورشدکه استعمال این ماده هد قدر که درمراحل بعدی نمو صورت گیرد به همان به همان اندازه طول میانه بندهای فوقانی بشتر کاهش میابد تاثیر معین (CCC) بالای میانه بندها یکه تازه تشکیل شده وبه نمو آغازنموده اندبعدازاستعمال آن واضح به مشاهده میرسد .
میانه بندهایکه نمو شانرابه پایان رسانیده اند درمقابل استعمال این ماده عکسل العمل کمترنشان میدهد . تاثیر (CCC) بالای انواع گندم قد بلند بطورچشمگیر آشکاربوده وازاثراستعمال آن نباتات قد کوتاه ودارای ساختمان ضخیم به میان می آید .
این ماده مانع ادامه نموئی نبات میشود composane در (PH) پاینتراز (3.5) باثبات میباشد هرگا (PH) از4.5 بلند ترباشد این مرکب تجزیه شده واتلین راآزادمیسازد به این ترتیب سرعت تجزیه این ماده بامقدارایون های (OH) که فعال کننده این عملیه میباشد . رابطه مستقیم دارد . PH عصاره حجروی بالای سرعت تجزیه این ماده تاسیرنموده وتاسیر فزیولوژیکی مختلف آنرابالای نبات تعین میکند بدین ترتیب فعالیت کمپوزان ازطریق تاثیر ایتلین تحقیق میابد شدت تاثیر فزیولوژی این ماده بالای نبات به حرارت محیط ماحول نیزازتباط دازد.
طوریکه تجارت نشان داده است استعمال Composane درهواسرد بالای نبات موثریت کمتردارد . باتجمع اتلین درسایتو پلازم تعادل اکسین و استلین برقرارگردیده واین به نوبه خود بالای استقلاب مواددرهجره تاثیر میگزارد .
Composane برخلاف ccc بالای نبات جو وجود ر تاثیرخوب دارد. امااستعمال مخلوط Composane ، ccc بالای نبات گندم خیلی مفید میباشد.
مرکبات فوق الزکر به حسا ب لیتر 100liter درهکتاردرآب حل گردیده ومحلول پا شی درمرحله طویل شدن میانه بندهای گندم صورت گرفته است .
قابل تزکراست درسالهایکه تجربه انجام پزیرفته شرایط اقلیمی متفاوت بوده حاصل گندم درسالهای 1482 نسبت به سال 1983 که گندم ازاثر بارندگی وو زش بادهای چپه شده بشتربوده . (15)
درکشورماافغانستان که حضور شیوه تولید عنعنوی ئرزراعت مسلط است بخاطر عدم موجودیت انواع نباتات اصلاح شده ماشین آلات زراعتی ویاتعین بودن سطح آگاهی زراعتی متاًسفانه سالانه مقدار زیادمحصولات نباتی بالخصوص غلات ضایع می گردد.جلوگیری ازضایعات نباتات بالخصوص گندم تیرماهی که دربین غلات حایزمقام اول است دارای اهمیت اقتصادی فوق العاده میباشد یکی ازطریقه های دست رسی به هدف فوق الذکرجلوگیری ازچپه شدن بته گندم درمرحله نمومی باشد برای جلوگیری ازچپه شدن بته گندم لازم است تادرختم مرحله تشکیل ساقه های فرعی بالای نبات نبات مخلوط مواد بطی کننده نمویعنی (Composune) (CCC) به مقادیر3.5-0.5کیلوگرام ماده موثردرفی هکتاراستعمال می شود . این عملیه چپه شدن نبات رامانع شده وبطورقابل ملاحظه به افزایش حاصل گندم مساعدت می نمائید .
بااحترم
محمدهارون حیدری
1- آژیر، گل محمد ، غلام رسول (صیفی) سال 1369 تنش مواد بطی کننده ساقه گندم ، طبی علوم ، شماره پنجم وششم ، ص ( 40- 43)
2- عصمتی سال (1342) خوابیده گی گندم ، مجله کرهنه شماره ( 4-10) ص (15-16)
3- سیفی ، کلاس سال (1331) خوابیده مشکلات مزرعه گندم ، مجله کرهنه شماره (11) ص 12- 14
