غله جات نوت

                                                               غلـــــــــــه جـــــــات                         

Cereal crops

مقدمه: ازجمله نباتات زراعتی دوفامیل آ ن  poaceae و gramineae وfabaceae   وLiguminasae  مطالعه مینایم این نباتات منبع اساسی غذای انسانهارا تشکیل میدهد واضافه ترازنصف زمین های زراعتی جهان رااشتغال مینماید ساحه تحت بذر آ ن درجهان به (759) میلیون هکتار زمین مرسد  از همه عمده تریعنی اول آ ن گندم – برنج – جواری – جودر -  جو – ارزن- یولاف – باجره وتزیتکلی میباشد

حاصل مجموعی غله جات در جهان به ( 1477  )میلیون تن میرسد وحاصل آ ن به 0 195 کیلوگرام فی هکتار به سطح جهان میرسد

در افغانستان ساحه مجموعی غله جات و حبوبات به 1419000 هکتار زمین میرسد وحاصل مجموعی آ ن 4.510000 تن میباشد واوسط حاصل آ ن  1340 کیلو گرام فی هکتار رسیده غله جات نه تنها غذای انسانهاراتشکیل داده بلکه درتغذیه حیوانا ت وموادخام صنعت نیز بکار میرود  کاه – سبوس – ودیگر موادیکه بعد از پروسس بدست میآید درتغذیه  حیوانات ودام- پروری مورد استعمال دارد

ساحه تولید غله جات اسا س تولید ات زراعتی را تشکیل میدهد ازدیاد رشد یابنده تولیدغله جات نقش قا طع رادرتمام ساحه زراعتی با نوده شرط ضروری رفع هرچه کا ملتر نیاز- مندیهای مردم به محصولات زراعتی میباشد

تاریخچه غله جات

زراعت سابقه تاریخی هشت الی  ده هزار ساله داشته وتحول بزرگی رادر زندگی انسانها ببار آورده است .مطالعات که توسط یک گروپی از علما که متشکل از ایالات متحده آمریکا ------ انگلستان –پولند بوده جدیدأ عمرزراعت را به 17000 سال  تخمین نموده اند واین تخمین به اساس دریافت تخم نبات جو است که ازمصر بدست آمده است وعمر 17000 سال رانشان میدهد ازابتدااز شروع تاریخ زراعت تابحال خصوصیات مهم که غیرقابل تغیرباقیمانده است عبارت انداز:

1.      جمع آوری –حفاطت ونگهدار ی تخم نباتات موردپسند

2.      نرم کردن زمین وخاک بمقصد امادهساختن بستر تخم .

3.      کشت تخم در فصل وموسم مساعد .

4.      ازبین بردن نباتات غیرموردنظر مثلأگیاهان هرزه.

5.      حفاظت نباتات از شردشمنان طبعی.

6.      جمع آو ری وذخیره محصولات زراعتی.

در ابتدامردمان اولی تعدادمحدودنباتات زراعتی راکشت نمودند واز آنجمله نباتا ت غله ئ میباشد( 2000) سال قبل رومی هابااستفاده ازچاقوهایی دستی بسیاری از نباتات رابشکل قطارکشت کردند برعلاوه کشت-خیشاوه –بین قطارها توسط هندی های آمریکائ صورت گرفته است این نباتات بخاطراستفادهکردن مواد نشایستوی تحت استفاده قرار میگیردبعضی علماغله جات رابدوگروپ تقیسم میکند                              

غذای انسانی                         Food grain

غذای حیوانی  بعضی ها بدو                                                    Feed  grain     بعضی ها بدو گروپ تقسیم میکنند مانندگروپهای ذیل:

گروپ اول:  گندم- جو –جودر –یولاف –

گروپ دوم: جواری – باجره –ارزن – وشالی میباشد

اگر سوال شود که چراساحه غله جات زیاد است  ـــــــــــــــــــــــــــــــــ  .

جواب:

1. بصورت مستفیم ویاغیر مستقیم قسمت اعظم غذای انسانها راتشکیل میدهد
2. بهترین منبع کاربوهیدریت یعنی نشایسته بشکل فشرده آن قابل استفاده برای انسان وحیوان میباشد
3. مهمترین جزءعمده غذای انسان وحیوان است
4. یک قسمت غذای قابل تعویض برای حیوانات گوشتی حیوانات شیردهنده است
5. جمع آوری غله جات نسبتأ ساده تراست
6. کشت ودرواین نباتات درساحات کوچک وبزرگ صورت گرفته میتواند.

برعلاوه غذای انسان وحیوان بمقصد تولید مشروبات الکولی بکار میرود زرع غله جات در افغانستان 77ــ  82 %  ساحه برای این نبات تشخیص شده است

سوال 2: چرا به پیمانه وسیع در افعانستان غله جات کشت میشود وغله جات چرادر کشورما از اهمیت بیشتر برخوردار است ؟  

جواب :

1. درقسمت غله جات تبلیغات وتحقیقات بیشتر صورت گرفته است مثلأ نبات صنعتی جهان سائبین است که از آن شیر مصنوعی –گوشت مصنوعی وپنیرمصنوعی تولید میشودوهمچنان درقسمت تولید روغن از آن استفاده صورت میگیرد ولی در مورد آن تبلیغات صورت نگرفته است.
2. آوردن هرنوع تغیردرین ساح به آسانی صورت میگیرد.
3. به هراندازه که تولیدشودبازار خوب دارد.
4. بهر اندازه که تولید شود بمصرف میرسد.
5. زودخراب نمیشود ( فساد پذیر نیست ).
6. مشکل ترانسپورتی ندارد.
7. به آب کمتر ضرورت دارد ( بدون شالی ).
8. غله جات توافق وسیع دارد.
9. یکتعداد غله جات به کود کمتر ضرورت دارند مثلأ جواری به ( N ) وگندم به(P ) زیاد ضرورت دارند.
10. درقسمت کشت ودروآن از وسایل عادی وطنی استفاده شده میتواند.(در آمریکاجواری- درچین وجاپان شالی ودرکشورماگندم ازاهمیت بیشتربرخوردار است.

منشأ غله جات

تقریبأ منشأاغلب غله جات تحت زرع نباتات وحشی راتشکیل میدهد مثلأدرابتدا غله جات بشکل یک گیاه وحشی ویایک سبزه وجودداشته.دانشمندان شوروی سابق درزمینه تحقیقاتی راانجام داده است  وباین نتیجه رسیده اند که انواع وحشی ویا species  های گوناگون یک نبات که دریک منطقه یافت میشود ازآمنطقه منشأ میگیرد (Vavilove)  عالم روسی باین عقیده بود که موجودیت یک نبات دریک منطقه به خصوصیات ذیل ارتباط میگیرد :

a)     مجودیت آنواع وحشی نبات .

b)     توافق درمنطقه .

c)      مقاومت مقابل امراض.

غله جات بصورت عموم درمناطق (سرد – معتدل وگرم ) توافق دارند هفت منطقه که غله جات از آن منشأ گزفته است عبارت از: چین – هند – مرکز آسیا – شرق نزدیک (لبنان-فلسطین ) سواحل مدیترانه – مرکزاتوفیا وآمریکای مرکزی.

طول موسم نموئ:طول موسم نموئئ عبارت از:  آخری یخ بندی بهاری الی اولین یخ بندی تیرماهی  میباشــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــد.

( در صفر درجه سانتی گرید انساج نموئئ نباتات ازبین میرود )

شرایط اقلیمی درتولیدغله جات یعنی توافق نباتات دریک منطقه غله جات که درمنطقه معتدل توافق دارندعبارت اند از : گندم – جو- یولاف- جواری – جودر – باجره- تریتکلی وغیره میباشد .غله جات که درمناطق گرم ویاتحت شرایط گرم نتیجه میدهدعبارت از: شالی،ارزن وباجره میباشد. معمولآغله جات به بارندگی سالانه 45 تا    52  انچ ضرورت دارد امااکثرغله جات درمناطق مرویدکه کمتراز 30 انچ بارندگی دارد غله جات در هند درمناطق بذرمیگرددکه بالاتراز60 انچ بارندگی دارد مقصدما ازین بارندگی درطول سال بوده نه دریک هفته یادریک ماه درجهان ودرافغانستان ـــــ غله جات درمناطق میرویدکه کمتراز30 انچ بارندگی دارددرین مناطق باید آبیاری ــــ صورت گیرد.

خصوصیات نباتی غله جات

غله جات تقریبأ نباتات یکساله بوده دوران حیات خودرادریکسال تکمیل مینمایداماتعداد آن

بشکل چند ین ساله درمناطق معتدله نمومیکند ( شالی وبعضی انواع باجره ) بعضی غله جات مانند جو، جودرویولاف انواع تیرماهی ،بهاری ونیمه تیرماهی دارد.

ریشه Root  : درغله جات سیستم ریشه رشتوی پاشان بوده ودرغله جات سه نوع ریشه وجوددارد

ریشه جنینی      ::  Seed Root   این ریشه ازتخم نمو نموده وتعدادآن درانواع مختلف متفاوت است در جو،جودر،گندم،یولاف از 3 تا5 عدد ،درجواری،باجره،ارزن وشالی تعداد آن یک عددمیباشدزمانیکه این ریشه هادرمراحل ابتدایی وظایف خودراانجام داده بعدأازبین میرود وبعضی آنهاتاآخرفصل وظایفـ خودرابه پیش میرود

ریشه دومی :Crown root  این ریشه ها ازبندهای ساقه که به عمق تقریبأیک انچ تحت خاک قراردارد نمومیکند درین وقت ازتخم یک Intern ode   بوجودمیآیدکه ازآن بعدأساقه به وجودمیآیداین ریشه ها 5 تا 10 برابرریشه اولی است .

ریشه های هوایی  Brace root  :دربعضی غله جات مانند جواری،باجره،ازبندـــــــ  نزدیک به سطح زمین نمو میکند ریشه هادرگندم به عمق 2تا 3 فت ودرجواری وباجره به عمق 5 تا7 فت نمومیکند

ساقه Stem  : ساقه دارای بند( Nod) فاصله بین بندها (Inter nod ) میباشد که ازبند تحتانی که درخاک موقعیت دارد بوجودمیآیدابتدا انترنودتحتانی به نمو شروع وسپس انترنود  فوقانی نمومکند( ار تفاع صفحه مربوط به طویل شدن هر ا نترنود میباشد ) که به حساب تقسیمات انساج مرستماتیک که درقاعده انترنودوجودداردصورت میگیرد.

برگ Leaf  : برگ متشکل از غلاف برگ تیغه برگ بوده ودرمحل اتصا ل غلاف با تیغه ساختمان پرده مانندبی رنگ بنام زبانه (Ligulae) وجوددارد زبانه برگ ما نع میگردد ــــــــــ درقسمت قاعده غلاف برگ ضمایم وجودداردکه بنام (Auriculae's) که ساقه را احاطه میکند یاد میشود غله جات نظربه ساختمان ضمایم وزبانه برگهای شان درمرحله بته زدنTiller))

ازهمدیگرتفریق میشوند زبانه برگ گندم، جودروجوکوتاه اما ازیولاف شدیدأانکشاف یافته و دارای دندانه ها میباشد برگ یولاف ضمایم نداردو.

سیستم گلی :درگندم ،جو ،جودر،بنام    (Spike) یادمیگردد دربرنج ،باجره ،ارزن و یولاف  بنام panicle یاد میشود .درجواری تاج یا Panicle که دارای گلهای مذکر وشته ـــــ  Ear که دارای گلهای مونث است تشکیل میگردد.خوشه ها متشکل از محوردندانه دار یـــــــا ادامه ساقه وخوشه چه هامیباشد محورخوشه گندم دندانه داربوده که درهر دندانه آن یک خوشه چه موقیعت دارد خوشه چه متشکل ازپوشهای گلی یا فلس های گلی Lemma,   Palea, Glum  خودخوشه چه دارای یک یاچند گل میباشد محورخوشه یعنی خودخوشه به خوشه چه ختم میگردددرقسمت قاعده پوشها ی گلی،ساختمان کوچک بنام Ladiculae  موقیعت دارد که د

                                      

                              ترکیب کیمیاوی دانه های غله جاتError! Not a valid link.میوه :میوه عبارت از تخمدان رسیده وپخته شده میباشــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــد

درتمام غله جات ساختمان تانیث وتذکیردرعین گل موقعیت دارد تنهادرجواری ساختمان تانیث درEar یاشته دروسط ساقه وساختمان تذکیرPanicle یاتاج درقسمت بالائئ یافوقانی نبات ــــــ موقعیت دارددربعضی غله جات گرده افشانی خودبخودی صورت میگیرد مانند گندم ،جو وجودرواز 5  تا  10% توسط دیگرنباتات امکان پذیر است امادرجواری گرده افشانی غیر خودی صورت میگیردونه تنها از2  تا  4% توسط خودنبات امکان پذیر است دانه غله جات بنام Caryopsis   یاد میشود قشر تخم دانه با تخم  وصل است معمولا دانه غله جات از سه  قسمت تشکیل شده است 1-Pericarp  2-Endosperm  3-Embryo    بعداز جمع آوری لازم است که تخم آن برای 20ــــــ30 روزنگهداری گردد که این مدت رابنام دوره استراحت یادمیکند غله جات در شرایط مرطوب جوانه زدن را کم مینماید.

مدت زنده ماندن

گندم درشرایط سرد وخشک نسبت به شرایط گرم ومرطوب زنده مانده متواند درتجربه که تعداد دانه ها یامقدار آن در شرایط باز تقریبأ نیمه خشک  درمناطق که بارندگی سالانه  آن 11،5 انچ ودرجه حرارت  49،7 فارنهایت بوده دانه های غله جات تقریبأ 32 سال نگهداری گردیده بود وتقرب آن در ذخیره به ترتیب ذیل است :

  جو نسبت گندم ،گندم نسبت یولاف  ،یولاف نسبت جواری و جواری نسبت جودر مقاومت یــا ثبات بیشتر داشته است در دانه های غله جات ویتامین های   ب1،ب2، ب6 ،pp  ،A ،E  و        Dوجوددارد ویتامین جدید بنام O نیزدرغله جات وجوددارد  ویتامین E صرف درجواری وجوددارد.

چپه شدن غله جات :              

 درمقطع عرضانی ساقه انساج مشابه حلقه ـــــــــــــــ  Sclerenchymaبمشاهده میرسد این انساج بقدرکافی محکم وایلاستکی هستند که ساقه های نباتات را استوار نگهمیدارد قسمت تحتانی انترنودرا غلاف برگ احاطه میکند که این امر نیز ساقه نبات را استحکام می بخشد باز هم در تحت شرایط بادهای شدید آبیاری زیاد حصلخیزی  خاک نباتات چپه میشوندکه باعث تقلیل حاصل وچملکی دانه گردیده جمع آوری ماشینی  دچار مشکلات میسازد  غله جات تیرماهی که ساقه های طویل دارند نسبت به غله جات بهاری ــــــ  بیشترچپه میشوند ندرتأ ارزن ،باجره وجواری نیز چپه میشوندعلت اساسی چپه شدن غله جات راچنین توضیح مینمایم .

ـــ درصورت نرسیدن نور کافی به انترنودهای تحتانی ساقه حجرات ساقه طویل ودیـــــــــــوار حجروی شان نازکترمیگردد بدین ترتیب انترنودهای ضعیف تحتانی کتله نمویی نبات را کــــه بالای زمین قراردارد استوار نگهداشته نتوانسته نباتات چپه میگردد درصورت چپه شدن قبل  ازنمایان خوشه امکان استقامت دوباره ساقه ها ممکن است ولی اگراین عمل بعداز نمایان شدن خوشه صورت بگیرد ساقه هااستقامت اولی شان را بدست آورده نمیتوند .

جلوگیری ازچپه شدن غله جات:   

1. استعمال کودهای فاسفورس دار وپوتاشیم دار.
2. کشت ورا یتی های مقاوم.
3. استعمال ماده کیمیاوی  (C.C.C. )  Chloro Cholln  Chloraid      که این ماده مانع شونده نموی نبات است توصیه گردد باید گفت که این ماده درمرحله بته زدن  در گندم بمقدار 2 تا 3 کیلوگرام فی هکتار ودر مزرعه جواری نیز استعمال میشود

کشت عمیق درصورت بذر خطی که خطها ازشمال به جنوب موقعیت داشته باشد از چپه شدن جلوگیری مینماید .

غله جات تیرماهی :   غله جات را بدو گروپ تقسیم میکنند   تیرماهی وبهاری

غله جات تیرماهی عبارت ازگندم تیرماهی ، جودر تیرماهی ، تریتکلی تیرماهی و جوتیرماهی  درصورت کشت  غله جات تیرماهی تنها بته زده اما خوشه را تولید نمیکندزیرا آنها برای ـــــ انکشاف شان به حرارت پایین ( 0 تا 3 درجه سانتی گرید ) ودر مرحله بته زدن (10 تا 12 ) برای مدت ( 35 تا 60 ) روز خزانی ضرورت دارد

عله جات بهاری عبارت از گندم بهاری ، جودر بهاری ، جوبهاری ، یولاف بهاری واررن باب بهاری غله جات تیرماهی (50 تا 60 ) روز قبل از فرا رسیدن زمستان باید کشت گردد در خزان این غله جات خوب انکشاف یافته ودر بهار نسبت به غله جات بهاری ازرطوبت و مود غذایی خاک خوبتر استفاده مینماید بارسیدن گرمای پایدار سرعت کتله نمویی شان به ـــ سرعت نمو نموده وازخشکی بهاری نسبت به انواع بهاری کمتر متضرر میگردد چون وقتر پخته میگردد بنأ ازگرمی شدید متضرر نمی گردد گندم تیرماهی (8 تا10 ) روزوجوــــــــــ  (10 تا 12 ) روز پیشتر از انواع بها ری پخته میگردد .

انکشاف تیرماهی وبهاری :  کشت خزانی ازخزان شروع وتا فرا رسیدن سرمای پایدار ادامه میبابد انکشاف بهاری دربهار شروع وتا بار گیری وازبین یا تا مرگ نبات ادامه میابد درخزان سیستم ریشه وبر گهاشدیدأازدیاد می یابد درحرارت پایین در روزهای کوتاه  عملیات نمویی توقف نموده وازین سبب در برگها وبندکه تشکیل بته را مینماید مواد غذایی ذخیره میگرددزمستان نباتات بحالت استراحت میگذراند مقاومت مقابل زمستان یکی از ــــــ خصوصیات عمده ارثی بحساب میرود دربلند بردن مقاومت نباتا ت مقابل زمستان قابلیت  نگهداری آب پروتوپلازم اهمیت بزرگ دارد قلت ویاازدیاد آب درانساج نباتی کرستالهای یخ  تشکیل گردیده که باعث مرگ نبات میگردد درین حالت در پروتوپلازم ثبات بصورت جبران  ناپذیر برهم مزند وباعث مرگ نبات میگردد جهت بهتر شدن مقاومت نباتات مقابل شرایـــــط     ناگوار ایتعمال (10 الی 12 ) کیلوگرام فاسفورس درفی هکتار در وقت کشت نتیجه خــــوب میدهد استعمال کودهای فسفورس دار ومگنیزیم دارد در مرحله اولی نمو به تـــــــجمـــع مواد  ذخیروی در بند تشکیل بته مساعدت نموده ومقاومت نباتات مقابل شرایط ناگوار زمــستان بلند میرود استعمال کودهای فاسفورس دار وپوتاشیم دار به بلند بردن مقاومت نباتات مساعـــــدت میکند اما استعمال زیاد نایتروجن نمووانکشاف نباتات را تشدید بخشیده وبالای مقاومت نباتات  تاثیر منفی دارد.

سپری نمودن زمستان

ازجمله غله جات تیر ماهی جودراز همه پیشتر مقابل سرما مقاومت دارد تا  20 ــ درجه ـــــــ  سانتی گرید برای گندم حرارت پایینتر از         16  ــ   تا 18ـــ  درجه سانتی گرید خطردارد جوتیر ماهی درحرارت 12 ـــ درجه سانتی گرید متضرر میگردد برای آماده شدن به زمستان  نباتات عملیه سخت شدن را از سر میگذراند این عملیات طی دومرحله صورت میگیرد مرحله اول در حرارت 8 الی 10 درجه روزانه و( 0 ) درجه شبانه صورت میگیرد درین مرحلــــــه مواد ذخیروی دربند اولی ذخیره میگردد زیرا در ( 0 ) درجه حرارت شبانه مصرف مـــــــواد غذایی تقلیل میآبد درین مرحله نباتات قسمأ مقاوم میگردد اما مرحله دومی اساسی شرده مــــی   شوددرمرحله دومی آب ازسایتوپلازم به تدریج به خلای بین الحجروی عبورنــموده ومواد غیر قابل حل در آب بمواد قابل حل مبدل میگردد در نتیجه عملیات غلظت درشیره حجروی دربنـــد تشکیل بته وغلاف  برگ بلند میرود بعد ازین مــــــــــرحله مقاومت نباتات مقابل سرما زیاد تر میگردد مرحله دومی درتاریکی وروشنی در حرارت (0الی 5 ــ ) درجــه سانتی گریدویاپاینتر ازآن صورت میگیردد.

علت های خساره مند شدن ومرگ غله جات تیرماهی

1. یخ زدن نبات که دراثر حرارت پایین آب حجرات را درخلای بین الحجروی یخ میزند
2. کمبودمواد غذایی:هرگاه برف باری زیاد صورت بگیرد قشر ضخیم برف بالای نباتات تشکیل میگردد که تمام مواد ذخیره وی درعملیه تنفس وحتی پروتین هم    درین عملیه بمصرف  میرسد ومرگ نباتات به علت ضعیفی رخ میدهد نه به قلت آکسیجن .
3. مسموم شدن نبات باثر قلت آکسیجن نبات مسموم شود یعنی باثر برف باری زیاد نباتات به قلت آکسیجن مبتلا میگردد .
4. قطع شدن نباتات : دراثر یخ بستن زمین بالا  آمده ونباتات را بالا میکند با گرم  شدن دوبا ره زمین ته نشین میگردد که درنتیجه ریشه های نباتات قطع میگردد وبند زیر زمینی بالای سطج زمین ظاهر میگردد که درین صورت نباتات ازبین میرود .                                           

گــــــــندم      WHEAT

تاریخچه پیدایش وکشت گــــندم  :     گندم اززمان های قدیم باینـــــــــطرف زرع گردیده است انسانها قبل از تاریخ  بدینسو گندم را بحیث غذا استفاده کرده است شوهد نشان می  دهد که گندم اولین نبا ت غله یی بوده که از آن نان پخته شده است اینطور وانمود میشود کــــه گندم ده الی پا نزده هزار سالقبل ازمیلاد در شرق میانه زرع گردیده ( یونان ،فلسطین ) است   درکتاب که ( 5050 )سال قبل نوشته شده د رآن ازنبات گندم تذکر یافته است ( 2000 ) ســال  قبل تمام خصوصیاتگنئم به آسانی معلوم بوده گندم اولین نباتی بوده که توسط انسان در دجله و فرات در عراق بار اول کشت گردیده بوده که درآن محل زیست داشتند دانه های کاربن شده که از جرمو بدست آمده است ( 6750 )سال قبل را نشان میدهد ( جرمو یک  قریه است در شرق عراق قراردارد) .

گندم اضافه تر از ( 6800 ) سال قبل در عراق امروزی ( 6000 ) سال قبل درمصــــــــــــر

و(3000 ) سال قبل در چین بذر گردیده است .

کشت گنــــدم در افغانستان :    کشت گندم اززمانهای بسیارقدیم درافعانستان رواج داشته ونظر به توافق وسیع محیطی از(300 الی 3000 ) متر از سطح بحر بذر میگرد در افغانستان  درافغانستان تخمینأ ( 2،35 میلیون ) هکتار زمین چه بطور آبی وچه بطور للمی تحت بذر ـــ قرار میگیرد که از آنجمله ( 1،3 میلیون ) هکتار گندم آبی  و (1،05 میلیون )هکتار آن طور للمی بذر میشود قرار احصاءیه سال (1363 ) حاصل مجموعی ساحه آبی وللمی کشور-----   ( 3،819 میلیون تن ) میرسیدنظربه ارقام فوق حاصل بدست آمده قناعت بخش نبوده باید بــــا استفاده ازتخم های اصلاح شده مراعات کردن اگروتخنیک درست وسفارش شده ،کنـــــــترول امراض وحشرات وکنترول گیاهان هرزه حاصل فی واحد زمین رابالا برد .

اهمیت اقتصادی گــندم :

   گندم جزءعمده غذای مردم کشور مارا تشکیل میدهد زیرا  درحدود ( 40% ) غذای مردم ما ازگندم بدست میآید ازتمام ساحه غله جات در کـــــــشورما 60% آنرا اشتغال دارد واقتصاد دهاقین وطن مربوط به حاصل گندم میباشد درحقیقت تقویــــه اقتصاد دهاقین ما تقویه اقتصاد کشورماست گندم مانند سایرنباتات زراعتی اهمیت غذایی دارد انتقال آن از یک منطقه به منطقه دیگر باسانی صورت میگیردازگندم مقابل کار کم فوق العاده مواد زیادخام غذایی بدست می آید ازگندم محصولات گوناگون بدست آمده که ذایقه مختلف دارد یک ماده بسیار مهم که در دانه گندم موجود است بنام  ( گلوتن ) یاد میشود نوع از پروتین که  دروقت پخته شدن به آرد خاصیت چسپناکی را میدهد که نظر به این ماده میتوان ازآرد گندم نان های مختلف پخته نمود گندم مقدار زیاد نشاییسته، پروتین ،منرالها ،ویتامین ها وغیره می  باشد این نبات ازجمله منبع خوب پروتین بحساب میرود گندم بحیث مواد غذایی درنان پزی، چپاتی ،کیک وکلچه ، بسکویت وغیره بکار میرود ازدانه گندم دلده میــــــــــــــــــــــــسـازد.

خصوصیات نباتی گندم

گندم خوشه های طویل وبردار داشته وبه ارتفاع ( 25 الی 30 ) سانتی متر ویا بیشتر ازآن نمو میکند ریشه های آن رشتوی وپاشان بوده ساقه های ان متشکل از بند ومیانه بند که تعدادآن   3  تا 8 عدد میباشد ازیک تخم چند ساقه یا تیلر وشاخه بوجود آمده که تعداد آن از 2 الی 15 یــــا بیشتر از آن میرسد گرده افشانی درگندم خودبخودی صورت میگیرد تعداددانه هادریک خوشه 25تا30 دانه بوده گندم ازلحاظ ارتفاع قدپست  ( 1 ـــ 3 ) فت میانه قد ( 2ـــ 4 ) فت   قدبلند (3 ـ5 )  فت میباشد تعدادریشه های اولی در گندم 3 ـــ 5 عدد میباشد برگ گندم متشکل   از   صفحه یا تیغه برگ وغلاف برگ میباشد ریشه درشرایط مناسب تابه یک ونیم میتر نموکرده میتواند اما تعدادبیشتر ریشه ها در عمق 25 تا 30 سانتی متر جاگزین میگردد.

انواع گندم

گندم به جینس تریتیکم میباشداین جینس (22 )نوع را در بر میگیرد ازلحاظ جنتیکی ( نظربه تعداد کروموزوم تمام انواع گندم به چهار گروپ تقسیم میشود ) درحجرات جسمی      ( 14 ) کروموزوم ودرحجرات جنسی( 7 ) کروموزوم یعنی هفت کروموزوم درگرده وهفــــــــــــت کروموزون درتخم میباشد .

گندم نرم یاگندم معمول

Triticum vulgare     (Host)

این نوع گندم خوشه طویل وبردار داشته وساختمان پراگنده داردخوشه ها بدون ســـوغــــــــه  ویادارای سوغه می باشد  طول سوغه از خوشه کمتر است وبه جوانب متمایل است دانه های آن دارای مویک یاکاکل وجوددارد ودر انجام که جنین موقعیت دارد کمی عریضتر اســـــــت دارای انواع تیرماهی ،نیمه تیرماهی وبهاری میباشد در انواع تیرماهی برگها وغلاف برگها  برهنه ویاکمی پوشیده به مویکها اند ورایتی های دیررس 120 الی 130 روز میباشد ورایتی های گندم نرم یا معمولی ورایتیهای مقاوم مقابل زمستان وورایتی های حساس مقابل حرارت پایین وجودداردهم چنان دارای ورایتی های قد پست تا 45 الی 50 سانتی متر مانند گـــــندم مکسیکویی وورایتیهای قددراز تا 200 سانتی متز وجوددارد

  گندم سخت             Triticum  durum Dest 

دارای خوشه های بزرگ ومتراکم میباشد طول سوغه هاازخوشه بیشتر میباشد وموازی با خوشه قرار دارد دانه های بزرگ وطویل داشته که بطرف انجام تحتانی باریکتر میگردد مقطع عرضانی دانه گندم کنج دار ومغزدانه جلادار است درانجام فوقانی دانه کمی مویک ها دیده می شود معمولأ انترنودها ی ساقه پر ومدور است برگها بدون مویکهامیباشد اکثرأ تیرماهی بوده و ندرتأ ورایتی های نیمه تیرماهی دیده میشود .

خصوصیات بیولوژیکی گندم

 ضرورت به حرارت : گندم تیرماهی در حرارت 1 ــ 2 درجه سانتی گرید به جوانه زدن شروع نـــموده اما  برای جوانه زدن همزمان وظاهر شدن جوانه ها درسطح خاک به حرارت بلندتر ضرورت دارد، یعنی 10 ــ 15 درجه سانتی گرید برای نمووانکشاف        جوانه ها حرارت اصغری 3-4 درجه سانتی گرید میباشد،اما درصورتیکه دیگر شرایط مساعد باشد بازیاد شدن درجـــــه حرارت جذب کاربن دای اکساید از هوا بیشتر میگردد  اما در حرارت 36 ـــ  33 درجه سانتــــــی گرید مواد جدید درنباتات ساخته نمیشود یعنی عملیه های نمویی بطی میگردد. درمرحله زمستان وبهارگندم تیرماهی به مقابل حرارت  پائین وتغیرات شدید آن حساسیت دارد در صورت عدم موجودیت قشر برف گندم تیرماهی در حرارت( 16 ــ الی 18 ــ ) درجه سانتی گرید ازبــــین میرود . درجه حرارت مناسب برای نبات گندم 25 درجه سانتی گرید ودرجه اعظمی 30-32 درجه سانتی گرید  میباشد. گندم های نوع ورایتی ذیل درحرارت( 25 الی 30)    درجه سانتی گرید           رشد مناسب دارند  مانند :                                                                      

Belocervoski    196

Mironovski       808

ضرورت به رطوبت : گندم تیرماهی درخزان وهم در بهار تشکیل شاخه ها  مینماید یعنی از پندک خزانی بتـــه میزند تشکیل سریع شاخه ها به موجودیت رطوبت کافی وحرارت 8 ــ10 درجه بمشاهده میر  سد هرگاه درجه حرارت به 3 ـ 4 درجه نزول نماید تشکیل شدن شاخه ها متوقف میگردد اقلیـــــــم خشک بالای تشکیل شاخه شدیدأ تاثیر منفی دارد.  کشت تخم های بزرگ واستعمال کودهــــای  نایتروجن دار قابلیت تشکیل شاخه زدن را بلند میبرد،  قبل از فرارسیدن زمستان گندم تیرماهی  معمولأ 4 ــ5 شاخه را تشکیل مینماید.  حرارت بلند وقلت رطوبت خاک دربهار بالای تشکیل شاخه ها تاثیرمنفی دارد هرگاه شاخه ها دیرتر تشکیل گردد خوشه چه ها نیز دیر تر تشکیل شده وحاصل همزمان پخته نمیگردد. بارندگی های خزانی برای تشکل دانه بیشترمساعدت مینماید، برای تشکل کاه بارندگی های بهاری نموی کتله نموئی را شدت بخشیده وشرایط خوب برای تشکل شاخه های جدید مساعد میسازد. گندم تیرماهی برای نمو تا تشکل خوشه 70% رطوبت دارد. درمرحله شگوفه آوری 20% رطوبت ، و  درمرحله پختگی موم مانند وپختگی کامل 10% رطوبت را به مصرف میرساند.                                

ضرورت به خاک :  گندم تیرماهی به خاک تعامل خوب دارد خاک ها به تعامل خنثی یعنــــــــــی   PH   6،0 ــــ  7،5  برای گندم مناسب است درخاکهای حاصلخیربدون گیاه هرزه که رطوبت کافی داشته باشد گندم تیرماهی حاصل بلند میدهد . زمین پست یا جبه زار وخاک های سست وریگی برای کشت گندم غیرمساعد است. دوران نموی گندم تیرماهی 220-330 روز میباشد.

گندم اصلاح شده ایکه درافغانستان وجوددارد :   

1. ورایتی   Nebreed   درسال   1335       معرفی گردیده مقابل مرض سرخی مقاومت دارد.
2. ورایتی کینایمنتانا   Kenymantano درسال 1343 معرفی گردیده درمناطق سرد  سیر کشور نتیجه خوب میدهد ورایتی های دیگر که درهمین سال معرفی گردیده است  Veilofan  ,Kcrem , Tascosa &Chapping  .
3.        ورایتی  مکسیپک Maxipak   ورایتی قد کوتاه بوده درسال 1346 معــــــرفی گردیده  درمناطق گرم ونیمه گرم نتیجه خوب میدهد وتوسط علمائ مکسیکو و پاکستان بوجود آمده است.
4. ورایتی 17000 درسال 1348 معرفی گردیده درمناطق گرم زرع میگردد.
5. ورایتی باختر  درسال 1350 معرفی گردیده درمناطق گرم ونیمه گرم توافق خــــوب دارد ودربغلان نتیجه خوب داده است.
6. ورایتی بیزوستایا  Bezustai  ( یعنی گندم بدون سوغه ) درسال 1350 معــــــرفی گردیده درمناطق سرد سیر نتیجه خوب میدهد .
7. ورایتی چیناب  Chinab : درسال 1354 معرفی گردیده درمنا طق گرم ونیمه گرم   نتیجه خوب میدهد.
8.  ورایتی قفقاز  Qafqaz  درسال 1353 معرفی گردیده درمناطق سرد سیر نتیجه خوب میدهد .
9. ورایتی ننگرهار ( 64): درسال 1357 معرفی گردیده درمناطق گرم ونیمه گــــرم نتیجه خوب میدهد .
10. ورایتی هرا ت  ( 1 ) درسال 1357 بمیان آمده ودرمناطق گرم ونیمه گرم نتیجه خوب 
11. ورایتی آفغان 14 : درسال 1357 بمیان آمده درمناطق گرم ونیمه گرم نتـــــیجه خوب میدهد .
12. ورایتی هرامون   درسال 1361 بوجود آمده درمناطق گرم ونیمه گــــرم ودر للمی کاری زرع میگردد . همچنان دارالامان 2، 3 و4 نیزدرکشور مروج است .   

اگروتخنیک گندم

1. تناوب زراعتی  : کشت نباتات زراعتی درساحه مشخص وبرای مدت معین که متکی به اساس تیوری علمی باشد، کشت تکراری نباتات زراعتی درساحه مشخص ودرمدت معین. کشت گندم بعداز شدیارنتیجه خوب میدهد، شدیارماندن زمین ذخیره رطوبت ، کنترول گیاه هرزه را تآمین نموده مقدار نایتریتها وسایرمواد غذائی را درخاک بلند میبرد. همچنین کشت گندم بعداز جواری، حبوبات، غله جات یکساله وهم غله جات تیرماهی بعداز شدیار کشت گردیده شده باشد ، نتیجه خوب میدهد. توسط تجارب تثبیت شده است که کشت  گندم تیرماهی اضافه ترازدوسال درعین زمین است، زیرا باعث تجمع آفات یا حشرات میشود.

استعمال کود :    گندم درمقابل کودعکس العمل خوب نشان میدهد دروقت تعین نــــــمودن مقدار کود طبق اساسات علمی باید حاصلخیزی خاک ، خواص اگروشمیکی خاک وکــــــــشت نباتات قبلی را درنظر داشت حاصل بلند ازنبات گندم زمانی بدست میآید که قسمــــــتی یا یک مقدار کود دروقت قلبه اساسی قسمت آن باقلبه قبل از کشت بعدأ دروقت بذر وسپس درجریان نمواستعمال گردد گندم زیادترین مقدار نایتروجن را درمرحله طویل شدن انترنودها تا تشکیل خوشه جذب مینماید درصورتیکه نایتروجن درین مرحله بقدر کافی وجود داشته باشد خوشـه ها خوب انکشاف کرده وتعداد خوشه چه ها درخوشه زیاد میگردد .

الف : استعمال کوداساسی  : بطور مثال بمثابه کودهای عضوی ( پارو و کمپوست ) را علاوه میکند پارو را در شرایط مختلف از 15 تا 40 تن فی هکتار استعمال میکند.

ب : استعمال کود دروقت بذر : دروقت بذراستعمال کود سوپر فاسفیت ویا دای امونیم فاسفیت درین وقت نتیجه خوب میدهد زیرا سیستم ریشه خوب تقویه گردیده ونبات مقابل زمستان مقاوم میگردد .

ج : استعمال درجریان نمو : جهت بدست آوردن حاصل بلند دراوایل بهار گندم تیرماهی را کود میدهند. نایتروجن 20-30 کیلوگرام فی هکتارP2SO4 20-30 کیلوگرام فی هکتاراستعمال میشود.امادر زراعت عقب مانده  کشور ما مقادیر ذیل کودهای کیمیاوی درگندم سفارش  میگردد .

                  مقدار کودکیمیاوی برای گندم ( سیر فی جریب )

به عوض TSP اگراموفوس استعمال شود			P2SO4 پتاسیم فاسفیت	TSP تریپل سوپرفاسفیت	یوریا	اسم ولایات	شماره
K2SO4	اموفوس	یوریا
-	4	6	-	4	7	پکتیا ، لوگر ، کابل ، میدان و غزنی	1
-	2.5	6	-	3	6	زابل ، کندهار، اوروزگان	2
-	3	5.5	-	3	6	بامیان وغور	3
-	4.5	5.5	-	4.5	6	بلخ ، سمنگان ، جوزجان ، فاریاب	4
-	4.5	4	-	2.5	4.5	هرات وبادغیس	5
-	3.5	4	-	2.5	6.5	کندز، تخار، بغلان وبدخشان	6
-	4	5.5	-	2.5	6.5	ننگرهار، لغمان وکنر	7

آماده ساختن زمین برای کشت گندم:

زمینیکه برای گندم اختصاص داده میشود باید دفعتآ بعد از جمع آوری حاصل قبلی  نبات قبلی دفعتأ قلبه گردد ( عمیق قلبه شود ) درصورتیکه دو روزبعدازجمع آوری حاصل  قلبه عمیق گردد، گندم تیرماهی حاصل بلند میدهد. قلبه عمیق فواید ذیل دارد.   

الف : ذخیره رطوبت را بالا میبرد

ب  : خاک را هوادار میسازد.

ج  : نایتریت ها وفاسفیت های قابل حل درخاک زیاد میگردد. معمولآ برای کشت گندم زمین (3-2) بار قلبه گردد.عمق قلبه (22-25 ) سانتی متر میباشد. باید یاد آورشد کــه در آماده ساختن زمین برای کشت گندم دور کردن بقایای نباتات فصل گذشته وهوادار کردن زمین باید عملی گردد .

کشت گندم :  

آماده ساختن تخم :ـــ  درانتخاب تخم باید توجه شود که تخم ها بزرگ باشد زیرا تخـــــــم های بزرگ سیستم ریشه قوی را ببار آورد ه که درنتیجه نبات به سرعت نمو میکند واز قلـــــــــت رطوبت کمتر متضرر میگردد . وهمچنان از امراض کمتر خساره مند میگردد .درصورتیکه فاصله زمانی از جمع آوری حاصل قبلی گندم کوتاه باشد یعنی تعداد از جواری 30 تا 40 روز سپری نگردیده باشد بهتراست ازتخم های سال گذشته استفاده گردد جهت ضدعفونی بودن یـــا وقایه تخم مقابل عامل مرض سیاقاق تخم هارا به موادکیمیاوی  Granozan 100 gr/100kg ,   Penthiuran 100 gr/100kg   ,     Vatavax 100gr/100kg  معامله شود البته مقدار  100 گرام درمقدار 100 کیلو گرام گندم تخمی ویا قبل از کشت تخم را بامرکب (Cholor Cholin Choloried)     یعنی (C,C,C)  معامله شود . بهتر است هردومرکب راهمزمان استعمال نمائیم .

وقت کشت: اگرکشت گندم تیرماهی وقـــــــت تر صورت بگیرد ، درین صورت  بته ها زیاد نمونموده ومقاومت مقابل زمستان پائین میآید. درصورت کشت ناوقت نبات نبات ضعیف تشکیل گردیده ومقاومت کافی مقابل زمستان را ندارد. طوریکه تجارب نشان داده است ، وقت مناسب کشت گندم زمان است که تا زمستان نبات بتواند 3-4 ساقه را تشکل نمایند. این زمان ممکن است که تا طول مرحله نموئی تا زمستان 50-55 روز طول بکشد. مناسب ترین وقت مناسب گندم درتیرماه به حرارت متوسطه شبانه روزی 15-17 درجه سانتی گرید عملی میگردد.  وموادغذایی که موجود است به مصرف میرساند .وقت مناسب کشت گندم زمانی است الی رسیدن زمستان نبا ت گندم بتواند 3 الی 4 شاخه را تولید نماید درین عملیه وقتی ممکن است که طول مرحله نمویی 50 تا 55 روز درخزان طول بکشد.

طرق کشت:  گرچه درکشورما به شیوه ابتدایی کشت میگردداما درصورتیکه کشت توسط تراکتور صورت گیرد باید از کشت قطاری که قطارها ازشمال به جنوب موقعیت داشته باشـــد وفاصله بین قطارها از 10 سانتی متر زیاد نباشد استفاده گردد .         

                                                                                                               

جدول اوقات کشت گندم درولایات مختلف کــــــــــشور                                                 

شماره	اسم ولایــــــــــــــــــــــــــــــــا ت	تاریخ های کشت
1	کــــــــــنرها ،لغــــــــــــمان ، نـــــــنگرهار	از10 عقرب الی 24 قوس
2	کاپیسا ،پروان ، بامیان ف میدان ،کابل ولوگر	ازاول میزان الی آخرمیزان
3	تـــــــــــخار ،پکـــــــــتــــیا و پکـــــتـــــیکا	28 میزان الی 29 عقرب
4	غـــــــــــور ، غــــــزنی  وبدخــــــــــــشان	ازاول الی 30 میزان
5	کنــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــد ز	از10عقرب  الی 24 قوس
6	ســـمنــــگان ، بلـــــــــــخ و بغـــــــــلان	23 میزان الی 29 عقرب
7	جـــــــــــــــــوزجان و فـــــــــــار یا ب	29 میزان الی 29 عقرب
8	بادغیـــــــــس و هــــــــــــــــــــــــرا ت	از10 عقرب الی 10 قوس
9	فــــــــــــــراه ، نـــــــــیمروز وهلــــــمند	از23 میزان الی 10 قوس
10	زابــــــــل ، ارزگان و کـــــــــــــنـد ها ر	از23 میزان الی 10 قوس

مقدارتخم ریز

مقدارتخم ریز مربوط به عوامل ذیل میباشد :

1.      رطوبت : دررطوبت بلند درکشت گندم للمی مقدار تخمریز زیاد میگردد اما درکشت آبی اگر خشکی زیاد باشد هم مقدار تخم ریز زیاد میگردد.

2.      حاصلخیزی خاک : درمناطق مرطوب درخاکهای حاصلخیز مقدار تخم ریز پائین آمده اما درمناطق کم آب مقدار رتخم ریز زیاد میگردد . درکشت گندم توسط ماشین باید فاصله بین هرقطار 10 سانتی متر زیادترنباشدو 10-8 سانتی مترفیصدی حاصل را بلند میبرد.

3.      طرق کشت : درصورت کشت قطاری مقدار تخم ریز 10 ــ 12 ^%  بالامیرود .

4.      وقت کشت : درکشت ناوقت مقدار تخم ریز زیاد میگردد بخاطرکه نبا ت نمب تواند ساقه زیاد را تولید نماید.

5.      ورایتی ها : نظر به ورایتی مقدار تخم ریز متفاوت است . بادرنظرداشت عوامل فوق دردیگرکشورها 1.5-2.5 سیرفی جریب کشت میگردد، درحالیکه دهاقین ما 3-5 سیرفی جریب کشت مینمایند.

 علت اینکه دهاقین ماتخم بیشتر میکارند :

1.      بخاطراینکه کشت بطریقه ابتدایی صورت میگیرد.

2.      خوردبودن تخم های انواع محلی یا وطنی .

3.      تشکیل نمودن شاقه های کمتر توسط انواع وطنی .

4.      وقت کشت : معین نمودن وقت کشت .

5.      تشکیل شدن طبقه سخت درسطح زمین بعد از کشت .

عمق بذر : گندم تیرماهی نیز باید عمیق کاشته شود درخاکهای سنگین وسخت به عمــــق  4 ـــ 5 سانتی متر ودرخاکهای سبک به عمق 7 ــ  8 سانتی متر عمیق بذر میشود.

کنترول گیاه هرزه درمزارع گندم

 مطالعات علمی به منظورکنترول گیاه هرزه درمزارع گندم دراکثر ممالک مانند ایران ، عراق ، سوریه ، جمهوریت های آسیای میانه ، شوروی سابق صورت  گرفته نشان میدهد که گیاهان هرزه از 20 ــ  30 ^%  حاصل را کاهش میدهد. کنترول گیاه هرزه درمزارع گندم درمملکت ما عمدتأ بوسایل بسیار ساده ودستی یا مستقیمأ بادست انجام می پذیرد که این طریقه کنترول از یکطرف به مقایسه کنترول کیماوی درازدیاد حاصل همان فصل چندان رولی ندارد وازطرف دیگر غیراقتصادی تمام میشود. درین طریقه گیاهان هرزه را باید موقع داد که بزرگ شود تابا دست یاوسیله دیگرمیخانیکی ازجایش بیرون گردد که این طریقه کنترول بذات خود به مقایسه کنترول کیمیاوی تقلیل( 18 ^%  ) حاصل راپائین می آورند.

 درممالک عمده تولید کننده گندم مانند اتحاد شوروی سابق ، ایالات متحده آمریکا ، چین ، کانادا ، فرانسه ، هندوستان ،ایتالیا وغیره ویک تعداد ممالک دیگر گیاه هرزه این ساحه زراعتی را عمدتأ به مرکبات کیمیاوی بنام گیاه کش ها کنترول مینماید. درکشور ما کنترول گیاه هرزه این ساحه یعنی درگندم بوسیله گیاکش 2.4.D)  ) بشکل قطعات نمایشی شروع گردیده است ، ما میتوانیم درمزارع گندم گیاه های هرزه را که بسیارمعمول است ، بوسیله این مرکب کیمیاوی کنترول نمائیم.

آبیاری : گندم به آبیاری نسبتأ کمترضرورت دارد

1. آبیاری آول 20 روز بعد از کشت
2. آبیاری دوم درمرحله تشکیل بته یا تولید شاخه ها یا ساقه ها
3. آبیاری سوم درمرحله شگوفه آوری
4. آبیاری چهارم یاآخری درمرحله شیره .

جمع آوری گندم :  درزراعت کشورما گندم را توسط داس های وطنی درو مینمایند اما در زراعت میکانیزه جمع آوری گندم توسط کمباین ها صورت میگیرد که بدوطریقه اجرامیگردد.

1 – جمع آوری دریک مرحله :  درمناطق خشک وانواع گندم قدکوتاه که مقابل چپه شدن مقاوم اند ازین شیوه استفاده میشود درین طریقه کمباین ها گندم را به ارتفاع 10-12 سانتی متر درو میکند وهمزمان دانه گندم را ازکاه جدا میسازد. زمانیکه دانه گندم دارای 15-17 % رطوبت داشته باشد، به این طریقه جمع آوری میگردد.

2 – جمع آوری دردو مرحله :  درجمع آوری انواع قد بلند که مایل به چپه شدن است ویا دانه های آن بیشتر میریزد ویاگیاهان هرزه زیاد باشد ازین طریقه کارگرفته میشود درین طریقه ابتدا گندم را به ارتفاع 12 ـــ 25 سانتی متر درو گردیده بدسته ها جمع آوری شده ودرمرتبه دوم یعنی درحدودیک هفته بعداز درو دسته هارا جمع آوری ومیده مینمایند . جدا کردن کاه از دانه به طریقه های مختلف صورت میگیرد، مانندخرمن کوبی تریشل ویا توسط گاوهای وطنی ، بعدآ دانه از کاه جدا گردیده وپاک میشودوبه جای مورد نظرانتقال داده میشود.

شالی یا برنج   (  (  Rice 

تاریخچه واهمیت اقتصادی برنج : برنج یکی از قدیمترین نباتات  است که دردنیا برای تهیه خوراک انسانها زرع میگردد. مبدا پیدایش برنج از قاره آسیا بوده وازکشورهند انواع زیاد وحشی برنج وحتی دروقت های اخیر انواع وحشی آن درآفریقا وامریکا پیداشده ولی تعین اینکه کدام یک از ین انواع اجداد برنج اهلی زراعتی امروزی باشد بسیاراستوار است طبق تحقیقات عالم روسی Vavilove   چنین نتیجه بدست میآید که بین نوع  Oryza       fatua ازکشور هندوستان که برنج اهلی زراعتی است به Oryza    sativa   نزدیکی زیــاد دارد ازین طوری نتیجه گیری میشود که برنج یکی از قدیمترین نباتات قاره آسیا بوده ودرحال حاضر نیز انواع وحشی آن درهندوستان وجوددارد ودرحدود( 5000) سال قبل از میلاد نیز برنج درچین کشت آن بصورت للمی صورت گرفته است وپس ازآن کشت آن دربسیاری کشورها رواج پیدا کرده است این نبا ت ازطریق هندوستان به سایر نواحی آسیا مانند چین ،جاپان برده شده وپس ازآن بدیگر کشورها ی آسیا منتقل گردید ه است ازآسیا به افریقا برده شده است اولین منطقه که کشت برنج درآفریقا بوده ، کشور نایجیریا ی مرکزی میباشد ودرین منطقه نوع از برنج  Oryza  glaberrima ) )  بوده وپس ازان به مناطق غرب افریقا منتقل گردیده است وبعد ازآن توسط اعراب از آسیا به مصر وسپس به مراکش وسدانجام به هسپانیا برده شده است که از آنجا کیت آن درسایر کشورها ی اروپایی رواج پیداکرده است کشت شالی درقرن  ( 15 ) میلادی درایتالیا شروع گردید ه ودرحال حاضر یکی از کشورهای مهم تولید کننده برنج دراروپا میباشد برنج بعد از گندم درتغذیه انسانها رول مهم دارد ودارای کیفیت عالی میباشد این نبات درکشورما ازجمله نباتات غله ئئ مهم بحساب میرود اوسط حاصل برنج درجهان 2400  ــ 2500 کیلوگرام فی هکتار میباشد اما دربعضی کشورهای اروپایی 4000  ــ 5000  کیلوگرام حاصل فی هکتار  برنج را جمع آوری مینماید ازبرنج درتهیه غذاها مختلف ، نان ، کیک ، کلچه ، پلو، شوله،سوپ حلوا استفاده میشود ودرصنعت الکول مصنوعی وبیر وغیره را نیز میسارند .

خصوصیات نباتی برنج :

برنج یکی از نباتات مهم غلات میباشد ودارای انواع زیاد بوده که مهمترین جینس آن Oryza   ونوع آن sativa   میباشد برنج نبات یکساله وعلفی است اما در شرایط معتدل ومناسب بشکل چندین سالــه نموکرده میتواند ریشه های برنج پاشان بوده وبه عمق یک متر نمومیکند معمولأ تعداد بیشتـرریشه ها درعمق 20 ــ 25 سانتی متر قرار میگیرند ریشه های برنج درزمینهایکه آکسیجن درآن بشکل طبعی کم باشـــد نمومیکند زیرا ریشه های این نبات به اکسیجن هوا چندان ضرورتی نداشته بلکه از اکسیجـن مخلوط درآب استفاده منماید ریشه های آن تاتشکیل Panicle  نمومیکند وبعد ازآن نموی آن کمتر میشود ساقه آن مانند دیگر غلات میان خالی بوده واستوانه یی میباشد درهرساقه به تعداد 10 ـــ 20 بند وجوددارد ورایتی های زودرس نسبت به ورایتی های دیررس دارای بندهای کمتر میباشد ارتفاع نبات برنج 50 ــ 150سانـــــتی متر وبعضی ورایتی های وجود دارد که ارتفاع آن تا 200 سانتی متر میباشد یک نبات برنج 4 ــ 5 شاخه ( Tiller  ) را تولید مینماید برگهای بــــرنج بطور متناوب بالای ساقه قرار دارد غلاف برگ باز بوده وزبانه برگ (Ligulae  ) طـویل نوکدار وبه آسانی بدو قسمت جدا میشود بندها و غلاف برگ وتیغه برگ ودیگـــر قسمت هـــای نبات دارای داغ های  ( Anthocynine  ) دیده میشود تعدادبرگها بالای ســاقــه درانواع مختلف برنج متفاوت است درانواع زود رس 14 ــ 15 برگ درانواع میانـه رس 16 ـــ 17 بـرگ ودرانواع دیــررس 18 ــ 19 برگ میباشد سیستم گلی برنج از نوع panicle  بوده یعنی خوشـــــه باز وطول آن از 10 ــ 25 سانتی متر میرسد شاخه های panicle  بشکل جداگانه ویاغنچه یی یا دسته بوجود می آید دروقت نموی کامل panicle  درورایتی های مختلف بدون پوش قسمأ بدون پوش ویا ندرتأ درپوش با غلاف برگ پنهان میباشد هرساقه چندین خوشه چه را بوجود می آورد وهرخوشه چه دارای یک گل میباشد دربرنج بطور اوسط 75 ــ 150 خوشه چه تولید مــــیشود طــول دانـه های برنج 3،5 ــ 8 ملی متر وعرض آن  1،7 ــ 3 ملی متر وضخامت آن 1،3 ــ 2 ملی متر میباشد .

طبقه بندی برنج

جینس  Oryza شامل برنج های قا بل کشت بوده که برای تهیه خوراک انسان ها ومصارف صنعتی کشت میشود .هم چنین بعضی ازانواع برنج یا شالی برای تهیه خوراک حیوانات و پرندگان نیز بکار میرود این جینس داری چند نوع میباشد:

1- جینس Oryza   sativa   :  شامل تمام برنج های  است که درمناطق مختلف آسیا ، اروپا و امریکا کشت میگردد . وبرای نموی خود به آ ب زیادی ضرورت دارد . مبدأ آن نیز از هند ویا چین میباشد . نوع Oryza sativa   Japanica    دارای چهار دسته برنج های زراعتی اندکه عبارت از:

a)      Oryza  sativa  Japanica  : این برنج درمناطق معتدل جاپان ، ایتالیا وامریکا زرع میشود دروقت گل کردن به روزهای طویل ضرورت دارد این برنج دارای ساقه های نسبتأ کوتاه ودانه های آن گرد میباشد .

b)      Oryza    sativa   indica   : این برنج مخصوصأ کشت آن درمناطق گرم هندوستان وجود داشته ودربرابر ریختن دانه حساس میباشد .دانه های آنها دراز وباریک ودارای ساقه های بلند میباشد.

c)      Oryza   sativa    dura     : شامل برنج های است که دانه های آن خیلی سخت بوده درمناطق جنوب فرانسه کشت میشود.

d)      Oryza   sativa   bula     : این برنج دراندونیزیا بیشتر کشت میشود.

2- Oryza  glutimusa  :این برنج  هم دروقت پخته شدن لعا ب زیاد را تولید میدارد.

3- Oryza Montana  : این نوع برنج به آ ب کمــــتر ضرورت داشـــــته وکشت آن درمناطق کوهستانی خیلی مناسب میباشد .درت صورتیــــکه در طول فصل نمواز700 ـــ 1000 میلی متر بارندگی صورت گیرد به آبیاری ضرورت نداشته وبطور للمی حاصل خوب میدهد .

4- Oryza  glaberrima   : این برنج دربرابر گــــرمی زیاد مقاوم بوده ودرمناطق گرم افریقا کشت میشود.

5- Oryza  fluritansa    : این برنج درنقاط کــــه خیلی مرطوب است کشت میشود وبیشتردر اطراف دریاها کشت میگردد . کشت آن درچین ، هندوستان وسودان بیشتر عمومیت دارد.

6- Oryza  fatua   : مبدأ اساسی این برنج هندوستان ، برما ، تایلند ، مالیزیا ، ویتنام ، پیدا می شود ودرهمین کشور ها کشت میگردد.

توافق برنج :

برنج یــکی از نباتات است که درمناطق مــرطوب ، مناطق گرم ومناطق نسبتأ معتد ل کشت می گردد .درمناطـــق که بارندگی به 1000 میلی متر برسد این نبات توافق خوب دارد وحاصل بهتر میدهد. دروقت های اخیــر حتی درکشـــورچکوسلواکیا هم شالی ویا برنج کشت میشود ارتفاع از سطح بحر بالای کشت آن رول زیاد نداشــــــته وتا  3000 مترازسطح بحر بالاتر درهندوستان و 1400 متر ارتفاع از سطح بحر درکشور ایران کشت میشود. برنج درمناطق کشت میشود که در وقت فصل نمویی آن درجه حرارت از   c^o 20 کمــــتر نباشد . دروقت گل کردن درجه حرارت باید از 25 ـــ    c^o 30 پائین نباشد حرارت مناســب ب[1]رای نمو نبات شالی 30 ــ 32 درجه میباشد آب های خیلی گرم وخیلی سرد برای رشد نبات شا لی مضراست .بطورعموم درجه حرارت آب بالاتر از 40 درجــه بــرای نموی نبـــات برنج مناســب نمیباشـد.وباعث ضعیف شدن نموی نبات میگردد.نبات برنج به نور ضرورت زیاد داشتـــه درمناطق که درایام روز آسمان پوشیده ازابر و نورکمتربالای برنج می افتد بالای کیفیت حاصل برنج تاثیر منفی دارد.

خاک : برنج درخاکهایکه ذرات خورد داشته وتااندازه clay  باشد ویا salt clay  باشد مناسب میباشد خاک های سبک ومتوسط برای کشت برنج نسبأ غیر مناسب است .مناسبترین خاک برای کشت برنج خاکهای سنگین میباشد . درخاکــــــهای سنگین ضایعات آب کمتر میباشد باید گفت که خاکها باید دارای موادعضوی کافی وزیاد داشته باشد .PH مناسب برای کشت شا لی 5،5 ــ 6،6  است .اما برنج میتواند در PH   4 ـــ 7 بطورموفقانه نموکند.

انتخاب تخم بذری :

یکی از عوامل عمده ومهم دربلند بردن حاصل فی واحد زمین انتخاب وتهیه تخم خوب میباشد تخم خوب باید دارای صفات ومشخصات ذیل باشد:

1)      تخم باید اصلاح شده باشد .

2)      تخم باید کهنه نبوده وقدرت جوانه زدن آ ن حد اقل 90 % باشد .

3)      تخم باید پوچ وشکسته نبوده وبدون از مواد اضافی باشد .

4)      تخم باید با دیگر انواع شا لی مخلوط نشده باشد.

5)      عاری ازتخم گیاهان هرزه باشد .

6)      تخم باید مریض نباشد وعاری از هرنوع امراض وحشرات باشد.

عملیات زراعتی

    تناوب زراعتی :

 درمناطق معتدل درصورتیـــکه کشت برنج دریکسال یک مرتبه صورت بگیرد درحالیکه درمناطق گرم یا اقلیم گرم درصورتیـکه آب کافی موجود باشد دومرتبه یا هم سه مرتبه کشت برنج دریک سال صورت گرفته میتواند مقـــدار زیاد نباتـات شا لی دریکسال درعین زمین یعنی بدون تناوب زراعتی صورت گرفته میــــتواند اما بــرنج معـمولأ به حاصلخیزی زیاد خاک ضرورت دارد .وکنترول گیاه هرزه درمزرعــه شالی پرابلم جدی میباشد درجاپان برنج در تناوب زراعتی باجو ، گندم ،کچالو ، سائیبـــین وارزن دریک تناوب سه ساله ویا چهارساله زرع مـــــیشود درایتالیا شالی یا برنج با نباتات پلی داریعنی حبوبات ،جواری ،گندم ودیگرنباتات زرع میگــردد امادراکثر مناطق شالی کاری جهان تناوب زراعتی درنباتات شالی با نباتات پلی دارویا حبوبات ،جواری ،گندم وجو بذرمیگردد بعضی اوقات نبات شالی یا برنج را میتوانیم دویاسه سال درعین زمین کشت نمایم .

آماده ساختن زمین برای قوریه شا لی :

شالی بطورعموم درقــوریه کشــــت شده بعدأ نها لــی آن به مزرعه انتقـا ل میگردد اما دربعضی مناطق کشورما تخم شا لی بطور پاشکی مستقیمأ درزمین نیز بذر میگــردد باید دانست که در بین حاصل این دوطریقه بذرتفاوت هم وجــودداردشا لی که نهـــا لی میشود 5 ــ 10 % حاصل بیشتر تولید میکند علاوه برآن درطریقـه نها لی چون بته شا لی به فاصله های معین شانده میشود پس از بین بردن گیاه هرزه ازمزرعه شا لی به آسانی صورت میگیرد استعما ل کود کیمیاوی وادویه ها ومراقبت از مزرعه بـه سهولــت انجام شده میتواند درزمین قوریه باید باندازه کافی کودحیوانی و علف پوسیده علاوه گــردیده وبعدأ قــلبه صورت گیــــرد یک یا دومرتبه قلبه شود تاکلوخ های آن خوب میده وخاک آن نرم وپاشان شود کــود حـیوانی حاصلخیزی زمین وخواص فزیکی خاک را اصلاح میسازد وهم چنان کشیـــدن نهــالی از قوریه به آسانی صورت گرفته میتواند قبل از کشت مقدار20 گرام یوریا و20 گــــرام کود DAP باید درهر متر مربع زمین قوریه علاوه گردد .

وقت کشت شا لی :

 وقت کشت شا لی نظربه عوامل مخــــتلف مانند درجه حرارت ، ارتفاع ازسطح بحر ، تعداد ساعات روشنی آفتاب وغیره ازیک منطقـــه تامنطقه دیگرمتفاوت میباشد در مناطق که ارتفاع آن بلند است مانند بغلان ، کندز ، تخار وقـــت مناسب شا لی کاری از 20 حمل الی آخرثور ودرمناطق که ارتفاع پائین دارد مانند ننگرهار ولــغمان کشت شا لی از 10 ثور ا لی آخر جوزا سفارش میگردد . باز هم دهاقین میتوانند نظــر به تجارب وقت مناسب کشت درمناطق خود تعین نماید.

مقدارتخم ریز درقوریه :

 مقدار10 ــ 12 کیلوگرام تخم سالم وپاک وبدون تخــــم های گیاه هرزه دربین یک ظرف ویا بوجی برای مدت 24 ساعت درآب بگذاریم تا آب بداخــل پوست تخم شا لی نفوذ کند مدت ترکردن تخم شالی نظربه منطقه ودرجه حرارت فرق میکــند درمناطق گرم برای 24 ساعت ودرمناطق که درجه حرارت آن پائین است برای 48 ساعـــت وحتی 72 ساعت یعنی سه شبانه روزی مرطوب نگاه داشته شود بعدأ تخم را بطور مــساویانه دربین قوریه که آب درآن استاده است پاش داده وبا تخته یا شاخچه درخت گل آلود گردد دریـــــنصورت تنها تخمهای شالی زیر گل میشود وهم چنان کفیدگی زمین قوریه را نیز پرمیکند

زمانیـکه قد نها لی به ارتفاع 15 ـــ 20 سانتی متر برسد آماده انتقال به مزرعه است معمولأ از وقت کشت شالی تا انتقال نها لی به مزرعه 35 ــ 40 روز را دربر میگیرد قوریه باید ازطرف صبح وعصر آبیاری گردد بزق شا لی باید درقــــوریه رنگ سبزتیره داشته باشد زمانیکه رنگ تیره شالی ضعیف باشد باید یک مقـــدارکود یوریا استعما ل گردد تانهالی قوی وسالم بدست آید .

آماده ساختن زمین برای غرس نها لی شا لی:

زمین که برای نها لی شاندن درنظـــر است باید دو،ســه مرتبه به عمق 20 ـــ 23  سانتی متر به وقفه های چند روز قلبه شود ، قلبه کردن گیاهان هرزه را ازبین برده خاک را نرم میسازد زمین شا لی باید هموارباشد تا آب بطورمساویانه ویکسان درتمام کرد جریان پیداکند .

استعمال کود: برای بدست آوردن حاصل بیشتر تطبیق کودکیمیاوی مانند یوریا ، DAP لازم پنداشته میشود دهاقین باید متوجه باشند که وسیله خیلی موثر تهیـــــه موادغذایی ضروری مناسب عبارت اند از: علاوه کردن کودحیوانی ، کودســبز وکشت زمــــین که قبلأ درآن نباتات لیگیومی مانند رشقه وشبدر وغیره کاشته شده باشد زمانیکه کودحیوانی به انــدازه کافی علاوه نگردد لازم است تاعناصرضروری مانند N,P,K ازطریق کــــودکیمیاوی د رزمیــن علاوه گـــردد نظـــربه تحقیقات انجام شده مقدار25 ـــ 30 کیلوگرام DAP و30 ـــ 40 کیلوگــــرام فی جریب یوریا قابل سفارش میگردد تمام کود DAP  ونصف کودیوریا قبل ازغرس کردن نـــهالی درزمــــین علاوه گردد نصف باقیمانده یوریا بدوحصه تقسیم گردیده یک حصه آن یــــکماه بعــــد ازشاندن نهالی و نصف باقیمانده دیگرآن درموقع گل کردن تطبیق گردد برای بدست آوردن نتیجــه بهتر لازم است استعمال کود یوریا یا کودپاشی درموقع جریان باد استعمال نگردد وهــم چنــــان دروقت بارندگی نیز تطبیق کود یوریا مضراست .

انتقا ل وغرس نهالی: 

 بزق شالی باید به احتیاط کامل ازقوریه کشیده شودتا ریشه های آن متضررنگردد نهالی شالی باید به قسم دسته ها دسته بندی شده وبه مزرعه انتقال داده شود قبل از انتقال نهالی باید به مزرعه مقدارکافی آب داده شود بزق باید به فاصله های معین cm 15 بین دو چقرک یا غوچک به دو الی سه سانتی متر غرس گردد فاصـله بین دوقطارشالی cm  20 درنظر گرفته شود کوشش شود نهالی که ازقوریه کشیده شده به همــان روزشانده شود هرقدرــیکه نهالی دیرترنگهداری شود به همان اندازه ناغگی بیشتر ملاحظه میگردد تعداد نهالی درهرچقـرک ازدو الی سه بته سفارش میشود باید دانست که غرس نمودن شالی بشـــــکل قطار یک عمل پیشــــرفته زراعتی بود ه ودرینصورت نباتات ازآفتاب خوبتر استفاده نموده عملیـــات زراعتی مانند کنترول گیاهان هرزه به آسانی صورت میگیرد وهم چنان کشت شالی به شـکل قطاربه آسانی درومیگردد آبیاری مزرعه شا لی :آبیاری مزرعه شا لی یکی ازعملیات مهم بوده درزراعت برنج لازم میباشد زیرا نبا ت درمناطق باید کشت گردد که مقدارکافی آب درآنجا موجود باشد وبدون آب زراعت آن امکان پذیر نیست مزرعه شالی باید بطورمنظم ومقدار آبیاری کافی شود طوریکه اززمان غرس شالی30 ـــ 35 روز باید درمزرعه شالی بطوردایم آب  باندازه cm4 ــ 3 در مزرعه جریان داشته باشد بعداز35 روزمرحله که کود مرتبه دوم استعمال گردد مقدارkg 10 ـ9  کودیوریا درفی جریب بطورمساویانه پاش داده شود باقیمانده مقدارkg 10 ــ 9 کودیوریا دروقت گل کردن شالی تطبیق گردد آبیاری تازمانی ادامه می یابد که خوشه ها ازغلاف برگ برآمده و نموی خودرا تکمیل نماید قبل ازدرو حدود 5 ــ 4 روزآبیاری درمزرعه شا لی قطع میگردد .

کنترول گیاه هرزه درمزرعه شا لی :

 موجودیت گیاهان هرزه درمزرعه شالی جنسیت شالی را پائین آورده ومارکیت آنرا متضرر میسازد درکنترول گیاهان هرزه عملیات آماده ساختن زمین قبل ازغرس نهالی خیلی مهم میباشد درصورتیکه قبل ازغــرس کردن نهالی یکمرتبه دیگر زمین قلبه گردد یکتعداد زیادی گیاهان هرزه اززبین رفته وتعــــداد دیگرآن دراثر آب زیاد ازبین میرود ویکتعداد دیگرآن دررطوبت زیاد جوانه زده نمیتواند ولی تعداد ازگیاهان با شالی انکشاف نموده وحاصل آنراکم میسازدوسیله بهتر کنترول گیاهان هرزه شالی عبارت انداز تناوب زراعتی کنترول میخانیکی وغیره ،هم چنان بااستفاده ازخیشاوه دستی میتـوان قسمت زیادی گیاهان هرزه شالی را کنترول نمود برای جنسیت بهتر شالی کنترول گیاهان هرزه ضروری میباشد.

جمع آوری حاصل شا لی :درکشورعزیزما باعدم موجودیت ماشین آلات زراعتی درجمع آوری حاصل شالی ازداس های وطنی استفاده میگردد . شالی بایـد به وقت مناسب آن دروگردد تا دانه های برنج نریزد دروکردن شالی به وقت وزمان آن جنسیت آنـــرا بالا برده وارزش برنج را اضافه میسازد تقریبأ 8 ــ7 روز قبل ازدروشالی آبیاری شالی باید قطـع ویا آب کردها تخلیه گردد وقتیکه ساقه وبرگهای شالی رنگ زرد کاهی را بخود بگیرد موقع دروشــــا لی رانشان میدهد هم چنان چند دانـه شا لی را ازپوش بیرون آورده شود وپاک گردد اگردانــه های برنج سخت وشفاف معلوم شدند باید دانست که شالی آماده درو است .بته های شالی به ارتفاع cm 20 دروگردد شالی دروشده به مــدت 2 ــ 1 روز درمزرعه گذاشته شده تا خشک شود بعدأ آنرا جمع آوری نموده در  جائیکه امکان خرمن کوبی ویا آمدن ماشین آسان باشد جمع آوری گردد.

جودر

اهمیت اقتصادی جودر : جودرازجمله غله جات پراهمیت بوده ودرمناطق که امکانات بذرگندم محدود باشد کشت جودردارای اهمیت زیاد میباشد .اگرچه جودرنسبت به گندم پروتین کم دارد اما مقدار Lysine  آن 1،5 مرتبه بیشتر ازمقدار Lysine  گندم است ( Lysine   یکنوع امینواسید است ) دردانه جودراز12،2ــــ 14،9% پروتین وجوددارد جودردارای ویتامین های A,B  وPP میباشد برعلاوه بمقصد غذای انسانی بکارمیرود وبمقصد تغذیه حیوانات وپرنده ها و درصنعت ازآن الکول بدست میآورند . کاه جودردرساختن سایلج (Silage ) بکارمیرود همچنین درتهیه کاغـــذ،سلولوز ودرساختن سرکـــه مورد استعمال دارد دردانه جودر 13،5% آب ،بطور اوسط 12،2% پروتیـن ، 69،1 % نشایســته ، 2% سلولوز ، 1،6 % شحـــم و 1،6 % خاکستر وجــــوددارد. درکـــاه جودر 15،9 % آب ، 3،3 % پروتـــین وهم چنان دارای سلولوز ، شحم ، نشایسته وخاکستر میباشد .چون جودر نموی سریع دارد بنأ نموی گیــــاهان هرزه را زیر میگیرد بعد ازجمع آوری جودر درهمان مزرعه میتوان جواری ، ارزن یا کچالو را کشت نمود .

تاریخچه جودر: طــــبق نظریــه عا لـم روسی نیکولای ایوانــویــچ وا ویلوف Nicolay )  Evanovich  vavilove   ) جودربه قسم گیاه هرزه درجنوب آســیا بمیــان آمده است که بعدها جودر زراعتی بدست آمده است انسانهابه کشت جودرنسبت به گندم وجوبعــــدها شروع نموده اند درمورد اولین کشت جودردرقرن یکم قبل ازمیلاد دردامنه های کوه هـای ( آ لپ ) درآثارنویسنده ایتالوی ( Plenia  ) اشاره شده است .

ساحه انتشار : ساحه تحت بذر جودر درمقیاس جهانی 17 ملیون هکتار زمین میباشد ممالک عمده تولید کننــده جودر شوروی سابق ، جرمنی ، پولند ، فرانسه وامریکا میباشد جودر درکشور ما درمناطق مخـــتلف پخــش گردیده طبق نظریه واو یلوف ورایتی های جدید جودر درافغانستان دیده شده است که دروقت پخته شدن خوشه چه هــای آن ازهم بازگـــردیده ودانه های آن به زمین میریزد وا ویلوف این ورایتی را بنام ( Afghanicum   variety ) گــذاشـته است درافغانستان ورایتی های دیگری نیز ازجودروجود دارد که دروقت پختـــه شد ن دانــه های آن نمی ریزد این ورایتی بنام ( Clausoplatum  variety  ) یاد میگردد .برعلاوه این دوورایتی و ورایتی های دیگری وجوددارد که دروقت پخته شدن یک قسمت ازخوشه باز گردیده ودانه های آن میریزد که این ورایتی بنام (Articulatum variety  ) یادمیشود درمناطق شغنان وروشان ولایت بدخشان که حدود m  3000 ازسطح بحر ارتفاع دارد ورایتی بهاری بنام (Elighulatum     variety ) میروید نوعی دیگری جودر یکسا له بنام ( Secale    fragile   ) درارتفاع m 2600 ـــ 2400 ازسطـــح بحر درولایت بدخشان ، هرات وبادغیس دیده شده است نوع جودر وحشی چندین سا له بنام ( Secale  monantaum ) وجود دارد که درافغانستان نمو نمیکند.

 خصوصیات نباتی جودر:

  جودرمربوط به جینس Secale   وبه فامیل Poaceae   یـــــا Graminaeae   میباشد این جینس دارای ده Species   میبــــاشد که یکی آن زراعتی است بنام  Secale cereale  یاد میشود تمام انواعیــکه درزراعــــــت کشت میگردد به ورایتی Vulgare  تعلق میگیر دمحور خوشه آن طویل رنگ دانه آن سفید، سرخ بقســـم برهنــه ونیمه برهنه میباشد فرق نوع جودریکه درافغانستان وجودردارد باجودراروپایی خوشـــه های کوتـــاه داشته ودارای سوغه میباشد پوش های گلی Glum , Lemma  و Palea  درجودردارای خارکها ی دندانه دار میباشد کیسه های گرده دارای رنگ زرد میباشد ودانه های جودر انواع فغانی به برگهای متحوله که دارای رنگ نصواری است پوشیده شده است نبات جودربه ارتفاع cm 90 نمو نموده برگهای آن ضخیم وتوسط مویکها پوشیده شده است سیستم گلی آن ازنوع Spike  یا خوشه بوده که درهر دندانه محور خوشه آن یک خوشه چه قرار دارد که درهر خوشـــه چه دو گل موقعیت دارد گرده افشانی درجودربشکل خودبخودی صورت میگیرد .

توافق جودر: دانه جودردرحــــرارت   c^o2ـــ1  جوانه میزند اما حرارت مناسب برای ظاهر شدن جوانه ها درسطح خـــــاک   c^o 12 ـــ 6 میبــاشــد این نبات مقابل سرما مقاومت داشته ودر زمستان بدون برف تا   c^o 20ــ  خســــاره مند نمی گــــردد . جودرازجمله نباتاتی است که مقابل خشکی مقاومت دارد به رطـــوبت بیشتــــر اززمان طویـــل شــــدن انترنود ها الی تشکیل خوشه ضرورت دارد قلت رطوبت درین مرحــــله باعث میشود تا خوشـــه ها خورد باقی بماند جودررا   می توان درخاکـــــهای سبک وریگی کشت نمود حتی درخاکهای تیزابی با 5،3 PH= نیز کشت می گردداما درخاکـــــهای سنگـــین ودلدلزار حاصل خـــوب نمیدهد جودردرتیرماه تشکیل شاخه نموده اما بعضأ دربهار نیـــز تشکــــیل شاخه مینماید تاختم تشـکیل شاخه ریشه جودرمیتوان تا به عمق یک متر نمو نمایـد جودرباتفاوت دیگرغله جات بند زیــــر زمین را به عمق cm 2 ـــ 1،7  تشکیل مینماید مرحله ابــتدا نموی آن بـــه سرعت سـپری میگـردد اما درمراحل بعدی با آهستگی نمومیکند 10 ـ12 روز بعدازتشکیل خوشه گرده افشانی صـــورت میگیرد و 10 ــ 12 روزدوام میکند .جودرنسبت به گندم 8 ـ 10 روزوقتر پخته میــــگردد طول فــصل نمویی جــودرتیرماهی 240 ـ 270 روز میباشد

عملیات زراعتی

تناوب زراعتی : بطورعموم جودربـا تناوب زراعتی با نباتات مانند جواری ، سائیبین ،لوبیا کچالو ویالبلبو کشت میشود درتنـــاوب زراعتــی جودر میتوان گندم ،جوویولاف را تعویض نمود آماده کردن زمین برای کشت جودر مانند گندم میباشد .

کشت جودر معمولأ درتیرماه صورت میگــیرد وکشت جودرمانند گندم میباشد .مقدارکودکیمیاوی که درجودراستعمال میشود 50 کیلوگـــرام فی جریب یوریا و40 کیلوگرام DAP استعما ل گردد در وقت ضرورت 3 ــ 4 مرتبه آبیـــاری گـــردد جمع آوری ، درو ودیگـر پروســس هــای جمع آوری جودر مانند گندم میباشد.

یولاف    Oats

اهمیت اقتصادی یولاف :

 یولاف نسبت به گندم وجو قدامت تاریخی کم داشته ومبدأ پیدایش آن اروپا ، چیــــن وآسیــــای غــربی میبـــاشد انواع زراعــــتی یولاف 600 ــ 500 ســـال قــبل ازمیــلاد شناختــــه شـده ودربعضی کشورها بحیث نبات علوفه یی ویا دارویی استفاده شــده است ازین لحــا ظ بصورت مخلوط باگیـــــاهان هرزه ود یگر نباتات وجود داشته وبعدأ اهـلی گردیــده است کشورهای تولیدکـــــــننده یولاف روسیه ، آمریکا ، کانادا ، آ لمـان ،فرانسه وغـیره میبــاشد طـــبق اطلاعات جدید ساحه تحت بذراین نبات درکشورهای تولــیده کـــــــنند روبه کاهـــش است علت آن مشکلات درجمع آوری ماشینـــی میداند وعلت د یگــــر آ ن مقـــاومت کـــم نبات یولاف درمقابل سرمای زمستــان است ایــن نبات درشرایط للمی به بارنـــد گی بـــــیشتر ضرورت دارد ( mm 500 ) درطول فـــصل نمویی شـــان. نبات یولاف از نطرترکیب کیمیــاوی باگندم تفاوت زیادی نداشته ومواد قابل هضم آن بیشتر میباشد بیشتردردام پـــــروری استعمــا ل دارد %5 دانه آن درتغذ یه انسانـــهااستفاده میشونــد نان که ازآرد یولاف پختــه میشـــود به نا نکه ازگندم ،جوو  تریتکلی پخته میشود نمیرسد . زیرا پروتین که دردانــــه یولاف موـود است بشکل ( Gluten  ) نبوده بدین لحاظ برای پختن نان آنقدر مناسب نمی باشــد وبـرای پخـــــتــن نان با آرد گندم علاوه میگـــــردد ازآرد یولاف درتهیه کـیک ، بســـکویت استفاده میکنــــند ازپوش  دانه یولاف ماده را بنـــام    ( Forforal) بــدست می آورنـــد کـــــه درصنعت پلاستیک سازی ، تصفیه مواد معدنی ،روغن ها ،انواع حشره کش ها مایع پا لش چوب ودردار و سازی بکارمیرود از 100 کیلوگرام دانـــه یولاف 2،4 کیــلو گرام Forforal  بدست می آیــــــد دانه یولاف درتغذیه حیوانات ازجمله گاوهای شیری ،مرغداری ازگــندم برتر بوده وبرای تغذ یه اسپ ها به نسبت داشـــتن ماده بنــــام ( Avenine ) که تاثیــــر بالای اعصــاب میگذارد برجو ترجیح داده میشود.

خصوصیات نباتی یولاف : یولاف مربوط فامیل نباتی Poaceae   یا    Graminaeae  میباشد وجینس آن (Avena ) است نام عــلم آن Avena     sativa  میباشــد این نوع درزراعت مودراستفاده قرارمیگیرد .نبات یکساله بوده اما انواع چندین ساله آن نیز وجــوددارد سیستم ریشه آن جالی مانند وپاشان است ودرشرایط مساعد از cm80 ــ 60 به عمق نمومـیکند ساقه آن نسبت به گندم قوی تر میباشد .شاقه میان خالی دارای بندها و فاصله بین بندها میباشــد وبه ارتفاع 60 ــ 150cm میرسد هردانه یولاف میتواند 5 ــ 3 ساقه را تولید نماید رنگ برگ یــولاف سبز ومایل به آبی میباشد برگ یولاف Auricle  یازبانه ندارد سیستم گلی یاگلازین یولاف بشکل  Panicle  بوده خوشه آن مرکب پاشان ودارای محورمرکزی میباشد بالای محورمرکزی ساقــه  نمو نموده

ودرهربند شاخه خوشه چه ها تشکیل میشود دارای سه گل میباشد وازگل وسطی آن دانـــه تشکیل میگرددهردانه توسط دوپوش گلی Glumes   احاطه میگردد وزن هزاردانــه آن درانواع مختلف 32،40 ،26 گرام میباشد یک ساقه یولاف میتواند 100 دانه  را تشکیل نماید .

طبقه بندی یولاف

یولاف زراعتی                                                      Avena  sativa 

یولاف وحشی Avena     fatua                                                       

ویولاف سرخ زراعتی Avena     byzantina                                       

همه ازیولاف سرخ وحــــشی (  Avena  sativa  ) درنقاط مختلف جهان پخش گردیده است اما نطریات متفاوت درزمــــینه وجوددارد یولاف ازنظر تعداد کرموزوم  2n=14  کروموزوم دارد یعنی Diploid  است . انواع دیـــگر آن 2n=28  کـــــــرموزوم  Tetraploid  است و2n=42  کــــرموزوم است بنام   Hexaploid  میباشد . رنگ دانه یولاف سفید ، سرخ ،زرد وخاکستری رنگ میباشد دانه آن توسط پوش های گلی پوشـــــــــیده میباشد بیشترانواع بهاری داشته اما انواع تیرماهی نیز وجوددارد.

خصوصیات بیولوژیکی یولاف :

یولاف نباتی است که به حرارت نسبتأ زیادتر ضرورت داردمرحله نمویی آن انواع زودرس 90 ــ 105 روز ودیررس آن تا 150 روزرا در برمیگیرد جوانه های یولاف تا وقت کم درمقابل حرارت ( c^o 8  ـــ )مقاومت کرده میتواند درمرحله بته زدن به حرارت نسبتأ سرد ضرورت دارد ودرحرارت   c^o18 ــ 15 درمرحله گل کردن ضرورت دارد یولاف نسبت به همه غله جات به رطوبت بیشتر ضرورت داردبرای جوانه زدن به حرارت   c^o10 ــ 8 ضرورت داشته وحرارت مناسب برای نموی آن درمراحل     بعدی  c^o 25   ــ 20 میباشد درحرارت  c^o 35 گلهای آن میریزد درمناطق که بارندگی درطول فصل نمویی یولاف    mm700 ــ 500 باشد به آبیاری ضرورت نداردامادرشرایط آبیاری نبات یولاف کشت شده میتواند دربسیاری مناطق کشت تیرماهی آن رواج نداشته و%80 آن بشکل بهاری کشت میشود.

اگروتخنیــــــک یولاف

تناوب زراعتی: درتناوب زراعتی نبات یولاف تمام نباتات بهاری استفاده شده میتواند بعدازنباتات پلی دار،گندم ،شبدروغیره نبات یولاف کشت شده میتواند .

آماده کردن زمین: آماده کردن زمین برای کشت یولاف مانند گندم میباشد میتوانیم درزمینهای که قبلأ جواری کشت شده باشد زمین را به عمق  cm 22 ــ 20 قلبه وماله گردد امادرصورتیکه زمین شدیارشده باشد زمین دیسک وماله میگردد تاگیاهای هرزه که نمونموده ازبین برده شود .

مقدارتخم ریز: مقدارتخم ریز درشرایط کشورما انواع خورد دانه 80 کیلوگرام فی هکتار وانواع بزرگ دانه 120 ــ 130 کیلو گرام فی هکتارکشت میگردد واگرکشت بمقصد علوفه حیوانات صورت گیرد مقدار150 کیلوگرام فی هکتار تخم یولاف کشت میگردد درشرایط آبی 100 ــ 120 کیلوگرام فی هکتاربذرمیگردد.

عمق بذر: یولاف رامیتوان به عمق cm 6 ــ 4 کشت نمود کشت یولاف باید 30 روزقبل ازفرارسیدن زمستان صورت گیرد

استعمال کود: یولاف به کودهای مختلف ضرورت دارد تجارب که صورت گرفته درمزرعه که درآن کوداستعمال شده بودنسبت به کنترول 0،6 تن فی هکتار حاصل بلند داده است مقدارکودیکه درمزرعه یولاف استعمال میشود 50 ــ 35 کیلوگرام یوریا 40 ــ 30 کیلوگرام DAP و25 ـ20 کیلوگرام فی جریب پوتاشیم سلفیت K₂ SO₄  استعمال گردد تمام کودهای فاسفورس داروپوتاشیم داردروقت بذرویا قبل ازبذروکود نایتروجن داردرمراحل نمواستعمال گردد .

آبیاری : چون نبات یولاف به آب زیاد ضرورت دارد خصوصأ درمرحله تشکیل Panicle وتشکیل دانه بصورت عموم درمزرعه یولاف 2 ــ 3 مرتبه آبیاری صورت گیرددرکنترول گیاه هرزه پهن برگ ازموادکیمیاوی 2.4.D بمقدار400 گرام دریک هکتارباید استعمال گردد .

جمع آوری یولاف: جمع آوری یولاف بایددراوقات صبح ویا دیگرصورت بگیرد اگریولاف کاملأ پخته گردد دانه های آن به آسانی میریزد لازم است که قبل ازپخته شدن کامل جمع آوری گردد ،جمع آوری درمراحل تشکیل کامل دانه ویا درمرحله که دانه های آن سخت گردیده باشد صورت گیرد طریقه جمع آوری آن مانند گندم وجو میباشد میتوانیم باداس های وطنی ،ماشین ها کمباین ها جمع آوری کرد حاصل دانه آن از1،8 تن تا 2،5 تن درفی هکتاراست درشرایط خوب میتوانیم تا5 تن حاصل دانه یولاف فی هکتارجمع آوری نمایم یولاف بمقصد علوفه حیوانات درمرحله تشکیل شیره یا درشیره جمع آوری گردد.

تریتیکلی  (Triticale)

تریتیکلی دربسیاری ازکشورهای جهان درسطح محدودکشت میشود کشورهای تولید کننده تریتیکلی ریسیه ،ایالات متحده آمریکا ،آسترالیا ،کانادا،فرانسه وچین میباشد این نبات مانند گندم انواع تیرماهی وبهاری دارد اما کشت تیرماهی  یاخزانی آن رواج بیشتردارد این نبات بقصد تولید دانه وعلوفه سبز کشت میگردد چون قد نبات نسبت به جودرخوردبوده اما نسبت به گندم بلند میباشد یعنی نسبت به والدین خود قدمتوسط دارد این نبات درزمین های سبک وریگی نسبت به گندم حاصل بیشترمیدهد اما درخاکهای سنگین به ورایتی های پرحاصل نمی رسد درافغانستان کشت تجربوی نبات تریتیکلی صورت گرفته ونبات تریتیکلی توافق وسیع رانشان داده است.

تاریخچه پیدایش تریتیکلی: تریتیکلی ازالقاح وگرده افشانی دوجینس Triticum وSecale  بدست آمده است ودارای کروموزوم های هردو نبات میباشد ویک نبات Diploid یا Hybrid میباشد نبات جودرگرده دهنده ونبات گندم گرده گیرنده هستند تمام تریتیکلی ازترکیب اسم جینس Triticum  و Secale  بوجود آمده است چون تریتیکلی به آسانی با گندم مقایسه کرده میتوانیم بدین لحاظ بعضی ها بنام   Triticum  secalum  یادمیکند این نبات ازنظرخصوصیات فیزیولوژیکی وایکالوژیکی ازجمله غله جات مناطق سردسیر میباشد مقدارپروتین وLysine آن ازگندم معمولی بیشتر میباشد مدت پیدایش آن ازنیم قرن کم میباشد قبلأاین نبات دردنیا وجودنداشته وبعدأتوسط محنت وزحمت انسان بوجود آمده است درپیدایش آن یک کشور خاص رول نداشته بلکه محققان علمای زیادی ازکشورهای مختلف درتهیه یا بوجود آوردن آن سهم داشته است.تمام عملیات زراعتی که درتریتیکلی صورت میگیرد مانند گندم وجودرمیباشد.

ارزن Millet

تاریخچه و اهمیت اقتصادی ارزن:

 ارزن ازجمله نباتات غله یی است که دانه خورد داشته وبنام غله دانه ریزه یعنی خورد دانه شهرت داردا رزن بسیارقدیم( 2700 ) قبل ازمیلاد کشت میشد از32 نوع شناخته شده ارزن فقط دونوع آن خارج ارآفریقا پیدامیشودارزن درکشورهای آسیا ،آفریقا وشوروی سابق اهمیت زیاد دارد وهمچنان درکشورهای چین ، هندوستان وروسیه زیاد کشت میگردد د راروپا برای خوراکه حیوانات وطیورکشت میگردددرکشورهای فقیربخاطرغذای انسانها کشت میگرددازدانه ارزن آرد تهیه میکند ازآرد آن درتهیه نان وشیرینی سازی استفاده میکنداگرباآردگندم علاوه گردد بطورموفقانه درنان پزی استفاده میشوددرتغذیه حیوانات وپرندگان مانند کنری ،سایره وغیره استفاده میشوددرصنعت از ارزن الکول بدست می آید ازساقه آن جهت تغذیه حیوانات یعنی بصورت کاه وبحیث کودسبز استفاده شده میتواند.ساحه تحت بذرارزن 25 میلیون هکتارزمین میباشد درمقابل گرمی وخشکی مقاومت دارد ازدانه آن آرد سوجی بدست می آورند که دارای اهمیت زیاد میباشد دردانه آن 12% پروتین ، 3،5 % شحم ،71 % نشایسته ،12 % آب ، 0،5 % قند دارد 1،04 % سلولوز وغیره میباشد.ارزن ازآسیا به اروپا وازاروپا به آمریکا انتشاریافته است.

خصوصیات نباتی ارزن:

 ارزن مربوط فامیل Poaceae یا Gramineae  میباشد ریشه آن رشتوی پاشان بوده وتا به عمق یک مترنفوذ می نماید ساقه آن دارای بندها وفاصله بین بندها میباشد .خوشه آن درانواع مختلف منسجم ودربعضی انواع پاشان میباشد درهرخوشه چه آن دوگل بوجودمی آید که گل فوقانی آن بارور یا باردار میگردددانه آن خورد بوده وبوسیله پوشهای گلی احاطه میگردد Glums  درحقیقت پوش دانه است دانه آن دارای رنگ های مختلف است برنگ زرد ،سرخ وقهوه یی دیده میشود ارتفاع نبات از   cm150 ــ 50  میرسد اما بعضی انواع آن دوالی سه مترارتفاع دارد ازتخم یا دانه یک ریشه جنینی نمومیکند

انواع ارزن:

 ارزن جینس های مختلف دارد که ازجمله Panicum  , Setaria   ,Paspalum , Pannisetum  میباشد .ارزن زراعتی Panicum  millaceum  بوده درشوروی بنام Proso millet  یادمیشود نبات زراعتی ارزن قدکوتاه داشته وهمچنان شاخه های کوتاه داردونبات سطحی میباشد رنگ خوشه های آن متفاوت است ازنگاه تولید دانه مهم ترین نوع ارزن میباشد درمناطق خشک نموی مناسب دارددرمناطق شمال وشمالشرق کشورما بیشترکشت میگردد این نوع ارزن درشوروی سابق ،آسیای مرکزی ،عربستان ،سوریه ،عراق و افغانستان کشت میشود محصول آن درتهیه غذا بکارمیرودنوع ارزن وجوددارد که دانه های آن خیلی خورد بوده وزن هزاردانه آن  gr 3 ــ 2 میباشد این نوع ارزن درمقابل خشکی خیلی مقاوم وهمچنان اند نوع ارزن قهوه یی این نوع ازهندوستان منشأ میگیرد وهمچنان به اندازه زیاد درامریکا جنوبی کشت میشود برای علوفه خشک حیوانات وبرای تغذیه پرندگان وهم چنان درچراگاه ها اهمیت زیاد دارد ارتفاع آن از  cm120 ــ 60  بوده وبسیارسریع نمومی کند.

توفق ارزن: اززن نبات گرمی پسند است درجه حرارت برای جوانه زدن آن 8 ــ 10 % و درجه حرارت مناسب 12 ــ 15 % بوده برای جوانه زدن ارزن درین درجه حرارت بعداز5 ـ7 روزجوانه میزندحرارت مناسب برای نموی ارزن   c^o30 ــ 20 است وحرارت اعظمی برای نبات ارزن   c^o 40 است دردرجه حرارت( 2 ــ الی 3 ــ ) نبات متضرر میگردددروقت پرشدن وپخته شدن دانه به سردی هوا مواجه گردد دانه های آن پوچ مانده وبرای نگهداری مساعد نمیباشد ارزن نسبت  به دیگرغله جات به رطوبت کمترضرورت دارد.

عالم روسی( Vavilove ) عقیده داشتندکه ارزن یکی ازمقاوم ترین نبات مقابل خشکی میباشد ارزن درمرحله طویل شدن انترنودها به آب کمترضرورت دارداما درمرحله تشکیل گل وتشکیل دانه به آب زیاد ضرورت داردنبات ارزن ازبارندگی خوبتراستفاده میکند (بخاطریکه نبات سطحی میباشد ازآب باران خوبترمستفید میشود) .ارزن نبات روشنی پسند است تحقیقات که صورت گرفته نشان میدهدزمانیکه قطارهای نبات ارزن درشمال به جنوب موقعیت داشته باشد درحاصل آن 5 ــ 10 % ازدیادرخ میدهد امادرموجویت گیاهان هرزه وکشت غلو،نبات متضرر میگردد ارزن درخاکهائیکه موادغذایی بیشترداشته باشد نموی خوبترمیکندPH مناسب برای نموی نبات ارزن 6،5 ــ 7،5 میباشد درمقابل تیزابیت خاک حساس میباشد.

عملیات زراعتی

تناوب زراعتی : ارزن رانباید چندین سال دریک محل کشت نبات قبلی بالای حاصل ارزن تاثیرزیادمیگذاردزیرانموی ارزن درابتدا بطی بوده وبه شدت تحت تاثیرگیاهای هرزه قرارمیگیردوباعث مصاب شدن یاگنده شدن ریشه نبات میگردد ارزن رامیتوان بعدازرشقه ،شبدر،گندم ،جو،جودروغیره کشت نموداوسط حاصل ارزن 1 ــ 1،5 تن فی هکتاراست بعضی ورایتی های آن وجودداردکه تا دوتن فی هکتارحاصل میدهد .دهرخوشه ارزن درحدودهزاردانه تخم ارزن یافت میگردد وزن هزاردانه آن 5 ـ 7 گرام است ورایتی های زود رس 60 ــ 70 روزورایتی های متوسط رس 70 ــ 90 روز وورایتی های دیررس 90 ــ 120 روزمیباشد.

استعمال کود: درمزرعه که برای کشت ارزن اختصاص داده میشودبایدحداقل 15 تن فی هکتارکودحیوانی استعمال گردد قبل ازکشت مقدار60 کیلوگرام فی هکتارنایتروجن و50 کیلو گرام فی هکتارفاسفورس (P₂O₅ ) وبه همین مقداریعنی 50 کیلوگرام فی هکتارپوتاشیم سلفیت (K₂SO₄ )باشداستعمال گردددروقت نمودرمرحله بته زدن ویا طویل شدن انترنودها مقدار40 کیلوگرام یوریا و40 کیلوگرام DAP استعمال شوداگرکودحیوانی استعمال نگردد مقدار100 کیلوگرام نایتروجن استعمال گردد.

آماده ساختن تخم: تخم راباموادکیمیاوی مانند (Vitavax , Granuzan ) مقداریک گرام دریک کیلوگرام تخم معامله شود.

آماده ساختن زمین: چون درکشورما ارزن بعدازغله جات تیرماهی میکارند یاکشت میکنند لازم است بعدازجمع آوری حاصل مذکورزمین را به عمق cm30 ــ 25 قلبه نموده وماله گردد قبل ازکشت قلبه سطحی صورت میگیرد قلبه سطحی به عمق 12 ــ 15 cm میباشد.تخم رابه عمق 3 ــ4 cm ودرخاکهای نرم 3 ــ 5 cm بذرگرددمقدارتخم ریزدرشرایط مختلف 8 ــ 30 کیلوگرام میباشد بشکل قطارفاصله بین دوقطار45 cm وبین دونبات 15 cm درنظرگرفته شوددرکشت تابستانی ازقطارهای نزدیک استفاده میگرددامادرکشورماارزن بشکل پاشکی کشت میکندمقدارتخم ریز درشرایط للمی 25 کیلوگرام فی هکتاراست درکشت آبی 30 ــ 40 کیلوگرام فی هکتارمیباشددرشرایط آبی فاصله بین دوقطار15 ــ 20 cm میباشد.

آبیاری ارزن: ارزن معمولأسه مرتبه آبیاری میگرددآبیاری اول درمرحله تشکیل شاخه ها آبیاری دوم درمرحله تشکیل panicle  یاخوشه وآبیاری سوم درمرحله تشکیل ویا پرشدن دانه صورت میگیرد،اگرآبیاری وقترصورت گیرددرین صورت گیاهای هرزه زیاددرمزرعه ارزن بوجودمی آید برای کنترول گیاهای هرزه ازطریقه میخانیکی که درکشورمامعمول است توسط وسایل ساده دستی یعنی رمبی ها وداسهای مخصوص نوک تیز وغیره ازبین میبرداستفاده میشوداماکنترول گیاهان هرزه توسط گیاکش ها امکان پذیر است درکنترول گیاهای هرزه پهن برگ ازگیا کش (2.4-D )مقدار/ha gr 800 ــ 600 قابل سفارش است باید یادآورشد که درمرحله بته زدن ویا دراوایل مرحله بته زدن استعمال گردد دربعضی کشورها قطارهای ارزن را خاک میدهد که دروقت خاک دادن نرم کردن بین قطارها صورت میگیردخیشاوه اول زمانی صورت گیردکه قد نبات به ارتفاع 10 cm برسد حیشاوه دومی بعدازخیشاوه اول صورت میگیرد.

جمع آوری:

 پخته شدن ارزن مربوط به آب وهوای منطقه میباشدوهم چنان پخته شدن خوشه هایکنواخت نمیباشد مخصوصأ ورایتی های گال دانه ها آن به تدریج پخته میشوداگردرمزرعه برای وقت زیادبعدازپخته شدن باقی بمانددانه های آن میریزد جمع آوری ارزن باید زمانی شروع شود که هنوزقسمت های پائین خوشه سبزباشدواین زمانی است که برگ وساقه نبات زردشده باشد ورنگ خوشه تغیرنمایدارزن بدوترتیب جمع آوری میگردددرطریقه اول فقط خوشه های آنرا قطع نموده وخرمن کوبی میگرددوطریقه دوم توسط داسهای وطنی دروگردیده ودریک محل جمع آوری گرددازدسترسی حیوانات وپرندگان نگهداری گرددتاخوشه های نارس برسد بعدأتوسط پاهای حیوانات ویاماشین ها دانه هارا ازکاه جدامیسازدتوسط کمباین های مخصوص جمع آوری میگردد.

باجره ((Sorghum

تاریخچه پیدایش باجره:  باجره زنباتات مهم غله یی است کشت آن 5ــ6 سال قبل ازمیلاد تخمین زده میشوداحتمالأ کشت اولی آن درافریقا ی مرکزی صورت گرفته باشد وازآنجا بدیگرمناطق جهان انتشاریافته است احتمال داردبعضی ازانواع باجره ازهندوستان منشأ گرفته باشد دانه های آن برای خوردبشکل غذا استفاده میشود.باجره ازخاورنزدیک (لبنان وفلسطین ) به امریکا برده شده باشد انواع زراعتی آن که فعلأ وجوددارد درمناطق معتدل نیز توافق دارند کشت باجره دانه ای درسال 1874 درکشورهای اروپایی رواج پیدا کرده درافغانستان دراطراف ونواحی نزدیک دریای آمو ،مزارشریف، شبرغان ودردیگرولایات بذرمیگردد .

اهمیت اقتصادی باجره:

 دانه باجره دربسیاری کشورها مانند هندوستان ،چین وافریقا یکی ازمهمترین غذای مردم راتشکیل میدهد بعدازآسیاب کردن یاآردکردن درتهیه نان ،کیک،کلچه وغیره استفاده میشود اگرباآردگندم علاوه گردد درتهیه نان ،کیک وکلچه وازدانه آن پلو پخته مکنددردانه ان فیصدی پروتین نسبت به جواری بیشتراست همچنان میتوانیم درخوراک حیوانات ،پرندگان وطیوراستفاده کنیم همچنان درتهیه علوفه تازه برابرجواری میباشدومقدار زیاد علوفه تازه ازفی واحد زمین که باجره درآن کشت شده باشد بدست می آید علوفه باجره برای حیوانات خوشمزه میباشد از100 کیلوگرام دانه باجره درصنعت 36 لیترالکول بدست می آید دربعضی از کشورها انواع جارویی آن (Broom sorghum ) جهت تهیه جاروب استفاده میکند.

طبقه بندی باجره

1-باجره دانه یی Grain sorghum :این نوع باجره بمقصد تولید تخم یادانه کشت میگردد.

2- باجره شیرین (Sweet sorghum ):این نوع باجره بمقصد تولیدشیره بذرمیگردد.

3- باجره علوفه یی(Grass sorghum Sudan grass or ): درشوروی بنام سودان گراس یادمیشود جهت تهیه علوفه حیوانات بذرمیشود.

4-باجره جارویی(Broom sorghum ): طول خوشه یا Panicle  آن از  cm60 ــ 90  بوده درتولید وتهیه جارب استفاده میشود.

5- باجره موم مانند(Vaxy sorghum ) قبل ازتولید گل یک ماده سمی بنام (Dhurrin) درنبات وجودداشته که به آسانی به تیزابهاتبدیل میگردد لازم است بعداز گذراندن مرحله گل کردن استفاده شود ویا بعدازدرو برای مدت 24 ساعت درزیر سایه قرارداده شودتا اسیدهای آن تبخیر ویا تجزیه گردد همچنان استعمال مقدارکم نمک امسمومیت حیوان جلوگیری مینماید.

خصوصیات نباتی باجره

باجره نبات یکساله بوده مربوط فامیل نباتی Poaceae یا Gramineae بوده ومربوط جینس Sorghum میباشد.ساقه باجره ازبند وفاصله بین بندها تشکیل گریده وازهربند یک برگ بوجود می آید تعدادبندها درانواع مختلف از7 ــ 18 بند میرسد.ارتفاع ساقه از1 ــ 3 متر بوده اما دربعضی انواع تا 5 متر میرسد برگ بصورت متناوب بالای ساقه قرار دارد .ساقه اکثرنواع باجره نسبت به ساقه جواری باریک بوده اما ساقه باجره دانه ای نسبت به ساقه باجره قندی وجارویی ضخیم میباشد.ساقه باجره استاده رنگ آن سبزخیره وسطح آن لشم یعنی هموارداخل ساقه میان پرودارای شیره میباشد.درهربته باجره درانواع مختلف آن از1 ــ 5 ساقه ویابیشتراز آن تشکیل میشود.برگ باجره نسبت به برگ جواری خوردبوده ریشه آن رشتوی پاشان ونسبت به جواری بیشترمیباشد.سیستم گلی آن خوشه یی یا Spike ودربعضی انواع مرکب یا Panicle می باشد. دارای یکتعداد شاخه های طویل وکوتاه بشکل دسته ویا پاشان دارای ساختمان مویک مانند میباشد.گل باجره ازطرف شب ویا صبح ازقسمت بالایی شاخچه ها بطرف پائین باز میشود.برای بازشدن تمام گلهای Panicle یا Spike 3 ــ 9 روزضرورت است. گرده افشانی درباجره خودبخودی صورت می گیرداما تا %6 گرده افشانی غیرخودی امکان پذیراست.باجره نبات روزکوتاه بوده وبرای گل کردن خود بروزهای کوتاه وشب های دراز ضرورت دارد زیرا که گلهای باجره ازطرف شب باز میگردد تخم های باجره دارای رنگهای سفید،تباشیری،زرد،نصورای ،سرخ وجگری میباشد.

خصوصیات بیولوژیکی باجره:

باجره برای نموی خودبه هوای نسبتأ گرم وخشک ضرورت دارد بنابرین باید درمناطق کشت گردد که هوای نسبتأ گرم تر داشته باشد.مقاومت آن درمقابل گرمی بیشترازجواری میباشد.پائینترین درجه حرارت برای جوانه زدن باجره 10 درجه سانتی گرید درخاک میباشد.مناسبترین درجه حرارت برای نموی آن  GHULAN IS A NICE BOY^o32 ــ 30 اگردرجه حرارت دروقت نمووانکشاف به ^co  15  پائین بیاید رشد ونموی باجره به کندی مواجه میشود.نبات باجره رامی توانیم به ارتفاع 2500 متردرسطح بحرکشت نمود.نبات باجره درطول فصل نمویی خود به نور زیاد ضرورت دارد.

خاک:خاک برای کشت باجره باید دارای عمق کافی بوده رطوبت را به اندازه کافی درخود ذخیره کرده بتواند.درخاکهای ریگی به علت اینکه زود خشک میگردد برای کشت باجره غیر مناسب است.خاکهای کمی تیزابی نسبت به خاکهای کمی قلوی مناسب تراست .این نبات درمقابل نمکیات یا خاکهای نمکی خیلی حساس میباشد.بهترین خاک برای کشت باجره با 7،5 ــ 6 PH میباشد.خاکها باید ازنگاه موادعضوی غنی باشد.

اگروتخنیک باجره:

آماده کردن زمین:زمینکه درآن باجره کشت میشودباید کاملأ نرم بوده وبدون گیاهای هرزه باشد.گرچه نبات باجره درمقابل کمبود آب مقاومت دارداما بازهم لازم است جهت ذخیره رطوبت بیشتردرتیرماه قلبه گردد.عمق قلبه بهاری نسبت به قلبه تیرماهی کمترمیباشدیعنی 18 ــ 20 سانتی متر.درجه حرارت خاک دروقت کشتc^o 14 ــ  12  باشد جوانه های باجره درمراحل اولی به کندی روی زمین ظاهرمیگرددودرین مرحله نبات مقابل سخت بودن زمین مقاومت نداردیعنی زمین بایدنرم باشد.

وقت کشت:درمناطق معتدل تخم معمولأ ازاوسط بهار یعنی درماه ثوربرالی آخربهارکشت میکندودرین وقت درجه حرارت درخاک بقدرکافی موجوداست برای اینکه ازکشت باجره نتیجه خوب بدست آید بهتراست آنرا بشکل خطی یاقطاری کشت نمود.درمناطق که کشت للمی آن امکان پذیراست باید قبل ازینکه بارانهای بهاری قطع گرددبه کشت باجره اقدام گرددتا رطوبت لازم برای جوانه زدن دردوران مراحل نمویی درزمین موجودباشد.

مقدارتخم ریز: مقدارتخم ریز برای کشت باجره 10 ــ 12 کیلوگرام فی هکتاراست اما مقدارتخم ریز درشرایط مختلف فرق کرده میتواند.

عمق کشت:ازآنجائیکه باجره دارای دانه های خورد میباشد.بناء نباید عمیق کاشته شود.درخاکهای مرطوب به عمق 2،5 سانتی مترودرخاکهایکه رطوبت آن کم است به عمق 5 سانتی مترسفارش میگردد. تعدادنبات درفی هکتاردرشرایط آبی وللمی متفاوت است درمناطق که بارندگی زیادداردــ 40000 نبات فی هکتاردرشرایط للمی و 100000 نبات فی هکتارنوع باجره جارویی 50000 نبات فی هکتاروباجره قندی 60 ــ 80 هزارنبات درفی هکتارزمین می باشد.فاصله بین قطارها درانواع مختلف عبارت از: ازبرای باجره دانه ای cm80 ــ70 ،باجره علوفه ای cm30 ــ 25 هم چنان برای بعضی انواع باجره دانه ای cm40 ــ 30 درنظرگرفته میشود.

استعمال کود:ضرورت باجره بموادغذایی دردوران نمو تقریبأ مانند جواری میباشد.درمناطق گرم ازاستعمال کود حیوانی که باعث بالا رفتن درجه حرارت درخاک میگردد. استعمال آن صرف نظرمیشود.اما درمناطق معتدل مقدار20 تن فی جریب پاروی حیوانی درفی هکتارقابل سفارش است درمناطق گرم به عوض کود حیوانی کودهای معدنی استفاده میگردد.برای تولیدپنج تن باجره به مقدار120 کیلوگرام نایتروجن ،50 کیلوگرام فاسفورس و45 کیلوگرام پوتاشیم استعمال شود.عکس العمل نبات باجره نسبت به کودهای مربوط است به رطوبت ،وقت کشت وحاصلخیزی خاک درمناطق خشک تاثیر کودبالای نبات باجره خیلی ضعیف میباشدبنابراین لازم است مقدارکوددرتیرماه وزمستان درنبات قبلی درزمین علاوه گردد.

آبیاری: درمناطق که شرایط آب وهوا که جهت کشت باجره مناسب است درصورت فراهم بودن تمام شرایط باالخصوص رطوبت وحرارت نبات باجره درمدت 4 ــ5 روز جوانه می زند اگرمقداررطوبت کمترباشد این مدت طولانی ترخواهد بود.درصورتیکه باجره للمی کشت میشود لازم است نسبت به زمان بارندگی ورطوبت زمین توجه گردد.چون دانه باجره خیلی خورداست دروقت جوانه زدن به رطوبت زمین زیاد توجه گردد درصورت کم بودن رطوبت نموی باجره رابه تعویق انداخته ویا متوقف میسازد.درزمان تولید ساقه باید آبیاری صورت گیردوهم چنان درمرحله گل کردن آبیاری ضروری میباشد.

کنترول گیاه هرزه: وقتیکه ارتفاع نبات به 15 ــ 20 سانتی مترمیرسد باید خیشاوه اولی صورت گیرد.خیشاوه اولی زمانی عملی گردد که قدنبات به 50 ــ 60 سانتی متربرسد اما گیاهان هرزه درمزارع باجره توسط گیاکش ها مانندSimazine,Atrazine  مقدار1 ـــ 1،5 کیلوگرام درفی هکتارو2.4-D مقدار0،5 کیلوگرام دریک هکتارقابل سفارش است.

جمع آوری:جمع آوری باجره دانه ای دروقت رسیدن کامل نبات صورت میگیردزیراکه ریختن دانه ازخوشه آن کمترمتصوراست .دروقت جمع آوری باید دردانه باجره 18 ــ 20 % رطوبت موجود باشد.اما دربعضی اوقات خوشه های باجره را زمانی جمع آوری میکندکه دردانه 14 % رطوبت موجودباشد.اگررطوبت زیادباشدمامیتوانیم دانه های آن را بصورت مصنوعی خشک نمایم برای سایلج نمودن درمرحله شیره جمع آوری میکند.درین مرحله مقدار زیاد مواد قندی درساقه نبات باجره موجود میباشد.بعضی اوقات برای علوفه سبز حیوانات زمانی جمع آوری میکندکه ارتفاع نبات به 50 ــ 60 سانتی متربرسد.(علفه تازه اگردرمرحله شیره جمع آوری شود25 ــ 30 تن فی هکتاربدست می آید).

جواری Corn:

 تاریخچه جواری: به احتمال قوی جواری ازامریکای مرکزی ،مکسیکو وگواتیمالا منشأ میگیرد. درین مناطق 5 هزارسال قبل ازمیلاد جواری راکشت می نمودند. باکشف براعظم امریکا جواری درامریکای شمالی وجنوبی انتشاروسیع پیدانمود دراواخرقرن 15 جواری ازامریکا به هسپانیه برده شده است که ازانجا به سایرکشورهای اروپایی انتشاریافته است. درقرن 17 جواری ازترکیه به ایران برده شده واحتمال داردازآن طریق به کشورما معرفی گردیده باشد. ساحه تحت بذرآن درمقیاس جهانی 118 میلیون هکتارزمین است که 22 % آن درایالات متحده امریکا میباشد. درکشورما ساحه تحت بذرجواری 224000 هکتار زمین میباشد. (1363)

اهمیت اقتصادی جواری:

 ازساقه دانه جواری به مقاصد ذیل استفاده میشود:      

1. تهیه نان: دربعضی ازکشورهای جهان مانند افغانستان، هندوستان، پرتگال، مکسیکوازدانه جواری آرد تهیه میکند، چون پروتین جواری فاقد ماده چسپناک  Glutine میباشد. نمیتوانیم مانند گندم ازآن نان تهیه نمائیم . درتهیه نان ، کیک، کلچه ، غذای اطفال وغیره استفاده مینماید.ازدانه آن بشکل دلده،بریان وجوشانده وکانسرواستفاده شده ودرصنعت ازآن الکول وروغن بدست می آید.درقسمت تهیه نان بدون علاوه نمودن آردگندم ازآردجواری نان پخته میشود.اگرباآرد گندم وجودرعلاوه گردد بطورموفقانه درتهیه نان،کیک وکلچه وبسکویت استفاده شده میتواند درتغذیه حیوانات دانه جواری یک غذای خوب حیوانی بشمارمیرود.دربعضی کشورها درحدود80 % حاصل جواری درتغذیه حیوانات به مصرف میرسد هم چنان درتغذیه پرندگان بااهمیت بوده ودرتولید گوشت مرغ وتخم آن نقش مهم وارزنده دار.درتغذیه پرندگان ازجواری که دانه آن رنگ سفید داردبیشتراستعمال میشود.درصنعت ازدانه جواری نشایئسته درتهیه الکول،روغن،پلاستیک سازی وصابون سازی وتهیه غذای اطفال وغیره استفاده میگردد.

تولیدجواری درافغانستان: تولیدوساحه بذرجواری درافغانستان بعدازگندم دارای اهمیت میباشدزیرا جواری دراکثرمناطق افغانستان بحیث موادخوراکه انسانی استفاده میشودوهم چنان جهت تغذیه حیوانات وطیورمورداستفاده قرارمیگیردازجواری علوفه تازه وسایلج شده تهیه میگردد.جواری درافغانستان بصورت عموم به قسم آبی بذرمیگردد.باساس راپورها ساحه تحت بذرجواری باثرخشکسالی به نصف ساحه تقلیل یافته است.برعلاوه خشکسالی دوعوامل دیگرنیز درکاهش بذرجواری بررسی گردیده است. که یکی آن نبودن تخم های اصلاح شده ودوم آن غیرکافی بودن آب آبیاری میباشد.

خصوصیات نبات جواری:

 جواری نبات یکساله بوده نام آن Zea Mays  ومربوط فامیل نباتی Poaceae  یا Gramineae میباشد.تعداد کرموزوم آن 20 عدد میباشد.

ریشه: درنبات جواری سه نوع ریشه وجوددارد.ریشه اولی یاابتدایی،ریشه های دومی ،ریشه های هوایی.ریشه های هوایی ازبندهای نزدیک به سطح زمین انکشاف نموده واستوارنگهداشتن نبات ودرجذب مواد غذایی وآب سهم فعال میگیردتعدادریشه اولی یک عدد بوده که تاآخرعمرنبات جواری باقی میماند.ریشه جواری میتوانددرخاک ازیک تا به یک ونیم متر نفوذ نماید.

ساقه: ساقه جواری دارای بندها وفاصله بین بندها میباشد.تعدادبندها از8 ــ 20 عدد میرسدبطوراوسط 12 ــ 18 بند دربسیاری انواع جواری بوجود می آید.طول ساقه درانواع مختلف متفاوت است بطوراوسط از30 ــ 60 سانتی مترمیرسدامابعضی انواع جواری درجهان وجوددارد که قد آن 6 متروبعضی اوقات تا 8 مترنمومیکند.قطرساقه از1،5 ـــ 5 سانتی متردرانواع مختلف متفاوت میباشد.درهربندساقه جواری یک برگ تشکیل میشودکه بشکل متناوب بالای ساقه قرارمیگیردبرگ جواری دراز ،عریض وساده میباشد.تعدادبرگها نسبت به نوع وورایتی آن فرق میکند.معمولأاز8 ــ20 برگ درنبات جواری بوجود می آیددرانواع زودرس تعدادبرگها کم ودرانواع دیررس تعدادبرگها زیادمیباشد.

سیستم گلی: درنبات جواری دونوع گل وجودداردگلازین (تعدادگلها) مذکربنام Panicle وگلازین مونث بنام Spike یا Ear یادمیشود panicle متشکل ازمحورمرکزی یاساقه مرکزی (ادامه ساقه ) است.ودارای ساختمان های جانبی میباشددرهربند panicle خوشه چه ها موقعیت دارددرهرخوشه چه دوگل موقعیت دارد که درهرگل سه کیسه گرده بوجودمی آید.پنیکل انکشاف یافته 1000 ــ 1200 خوشه چه داردیعنی 2000 ــ 2400 گل دارد درهرکیسه گرده 2500 گرده وجوددارد وازیک پنیکل 15 ــ 20 میلیون گرده بوجودمی آید.گلازین مونث شکل تغیریافته شاخهای جانبی است گلازین مونث درکناربرگها که دارای انترنودها کوتاه انددربین برگهای تغیریافته که شکل لفافه یاورق رادارد بوجودمیآید.شته متشکل ازمحوراست که بالای گلهای مونث بشکل جوره درقطارموقعیت دارد.که درهرخوشه چه دوگل موقعیت داردگل فوقانی آن انکشاف میابد.تعدادقطارهاکه درآن دانه تشکیل میشود از8 ـــ 16 قطارمیرسد ودربعضی انواع جواری که حاصل بلند از9 ــ 30 قطاردانه تشکیل میشود.ساختمان تانیث دارای خامه یا Style طویل وتخمدان آن بزرگ میباشد.دروقت شگوفه آوری ساختمان تانیث ازبرگهای متحوله خارج میگردد. گرده افشانی به کمک باد صورت میگیرد چون دروقت گل کردن گلازین مذکر3 ــ 8 روزوقترگل میکندبناء گرده افشانی غیرخودی درنبات صورت میگیرد.هوای گرم وملایم وبادملایم برای گرده افشانی مساعد است.دروقت گرده افشانی بارانهای شدیدگرده را می شویدوازهوای نهایت گرم وخشک گرده ها می میرندمیوه یا دانه جواری بنام Caryopsis یاد میشود.میوه آن جسامت بزرگ داشته وبرهنه میباشد.وزن 1000 دانه آن درخورددانه 100 ــ 150 گرام وبزرگ دانه 300 ــ 400 گرام میباشد.نظربه ورایتی ها دریک شته جواری 500 ــ 600 دانه بوجود می آید.

 

---